“Le Temps” ka botuar, të martën e 15 qershorit 1920, në ballinë, shkresën që Esad Pashë Toptani i kishte dërguar pak çaste para se të vritej nga Avni Rustemi, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Një shkresë nga Esad Pasha

Pikërisht dje, vetëm disa minuta para se të vritej, gjenerali Esad Pasha na dërgoi dokumentin të cilin ne botojmë më poshtë. Situata në të cilën ai u gjendej e kishte bërë që ai të dëshironte të na informonte për çështjen shqiptare dhe trajtimin që Konferenca po i rezervonte atij. Më e pakta që mund të themi, pasi kemi lexuar këtë dokument të rëndësishme që përmbledh rolin dhe veprimin e gjeneralit Esad Pasha në krizën evropiane, është se Fuqitë e Mëdha nuk e kanë shpërblyer atë për përpjekjet e tij. Duke rënë viktimë e një fanatiku që e akuzon atë për tradhti, Esadi pëson një fat dyfish të padrejtë. Guximi me të cilin ai përqafoi kauzën e aleatëve që në orën e parë, besnikëria me të cilën ai u shërbeu atyre, e bënte atë të denjë për një fat më të mirë. Këtu është teksti i dokumentit:

                                      EVERIA E SHQIPËNISË

                                                                                                                             Paris, 13 qershor 1920

                                                                         I

Konferenca e ambasadorëve, që u mblodh në Londër, në 1913, zgjodhi çështjen shqiptare të hapur nga luftërat Ballkanike. E mbyllur brenda kufijve disi të fiksuar me ngutësi (lehtësi) dhe pa njohuri për vendin, Shqipëria u bë një principatë e pavarur dhe autonome, dhe u vu nën kontrollin e një komisioni ndërkombëtar. Duke iu përgjigjur një propozimi të Austrisë dhe Italisë, Fuqitë e Mëdha caktuan Vilhelm Vidin, udhëheqës skuadrilje në gardën perandorake gjermane, si princ të shtetit të ri Ballkanik.

Unë nuk do t’i them vështirësitë që Princ Vidi hasi një ditë pas zbarkimit të tij, megjithë përpjekjet që bëra atëherë në cilësinë time si Ministër i Luftës dhe i Brendshëm. Unë vetë isha viktima e parë e trazirave popullore. Me nxitjen e ministrit të Austro-Hungarisë, i cili më akuzoi se ndiqja një linjë sjelljeje (politike) të favorshme për aspiratat italiane, princi, pasi kishte qëlluar me top në shtëpinë ku jetoja me familjen time në qendër të qytetit të Durrësit, më dëboi nga vendi im. I pritur për disa muaj nga Italia, unë u detyrova, me nxitjen e Baronit Sonnino, duke mos dashur të shqetësonte qeverinë e Vjenës, e cila shikonte praninë time në Romë me një sy të keq, të lë territorin italian; Erdha në Paris në gusht të vitit 1914.

Në atë kohë, si rezultat i kryengritjes në të gjithë Shqipërinë e mesme, Princ Vidi gjendej i rrethuar në Durrës. Ai u përpoq të qëndronte në fronin e tij të rrënuar, por më 3 shtator 1914, u detyrua të braktisë Principatën e Shqipërisë.

Duke kuptuar që Shqipëria, e ndodhur midis Serbisë dhe Adriatikut, do të thirrej për të luajtur një rol të rëndësishëm, duke ditur se do të bëhej pre e ndikimeve që unë nuk i aprovoja, duke dashur gjithashtu ta shkëputja nga anarkia në të cilën largimi i princit e kishte lënë atë, unë u largova nga Parisi dhe pa humbur asnjë minutë, mora rrugën për në Durrës, duke kaluar nëpër Athinë dhe Nish, duke dhënë kështu prova të qëndrimit që do të mbaja në përballjen e përgjithshme. Mbërrita në Dibër, unë rreshtova (angazhova) për disa orë më shumë se 10.000 vullnetarë shqiptarë dhe në krye të tyre, hyra në Durrës pa qëlluar, i vlerësuar nga popullata, i mirëpritur nga kolonitë e huaja me një shenjë kënaqësie të vërtetë që kabinetet evropiane sigurisht janë vënë në dijeni. Njëzet e katër orë pas mbërritjes sime, Senati më caktoi në mënyrë unanime President të Qeverisë, një post i cili mori miratimin e të gjitha fuqive të mëdha, pasi ata mbajtën përfaqësuesit e tyre diplomatikë të akredituar më parë nga Princ Vidi.

Nga këndvështrimi i brendshëm, Shqipëria ndahej në dy kampe: nga njëra anë, partizanët e një kauze të përbashkët me Austrinë; nga ana tjetër, njerëzit në favor të një kthimi me Turqinë. Unë luftova kundër të dyve: Isha i lumtur të rivendos, në një hapësirë relativisht të shkurtër kohe, rendin, paqen, sigurinë. Veprimi im fitoi miratimin dhe urimet e trupit diplomatik.

Nga pikëpamja e jashtme, roli im ishte më i lehtë, pasi që nga dita e parë e kthimit në atdheun tim kisha vendosur të isha kundër perandorive të Europës qendrore. Pothuajse një orë pas mbërritjes sime në Durrës, i ngarkuari me punë austriak, duke besuar në një miqësi prej disa vitesh, më bëri në emër të qeverisë së tij propozimet më të shkëlqyera për vendin tim nëse do të pranoja të deklarohesha kundër Antantës. Unë i refuzova me indinjatë këto oferta pasi, i hodha poshtë ato, të cilat i njëjti agjent mi rinovoi disa herë. Disa javë më vonë (atëherë ishim në tetor 1914) agjenti diplomatik bullgar, duke më komunikuar vendimin e marrë tashmë në atë kohë nga qeveria e tij, më luti të bashkohesha kundër Serbisë. Unë refuzova përsëri në mënyrë kategorike. Në të njëjtën kohë, unë informova ministrin francez për qëllimet armiqësore të Bullgarisë: ato, siç di, u sollën në vëmendjen e Ministrisë franceze të Punëve të Jashtme.

Kështu që, në mënyrë spontane, pa u pyetur, me vullnetin tim, e lidha fatin e vendit tim me atë të aleatëve. Sjelljes sime – duhet ta pranoj këtu – nuk i mungoi një guxim i caktuar: situata ushtarake e aleatëve nuk ishte e shkëlqyer; armiku kishte pushtuar Belgjikën dhe po marshonte drejt Parisit; fitorja e Marnës ende nuk ishte marrë vesh në Shqipëri; shpirtrat e ndrojtur rreth meje dukeshin me një pamje të zbehtë të rrugës që kisha adoptuar. Por, një konsideratë edhe më serioze, pasojat e së cilës mund të ishin shumë të rrezikshme për mua, ky qëndrim solli detyrimin për të kundërshtuar luftën e shenjtë të shpallur nga Konstandinopoja. Është e rëndësishme të mos harrojmë se shumica e madhe e popullsisë shqiptare, e cila ishte myslimane, patjetër që do të ndikohej nga kjo shpallje dhe në mënyrë të domosdoshme t’i bindej Kuranit. Përkundër gjithçkaje, unë, një mysliman, e kundërshtova këtë propagandë: një lëvizje popullore u vërsul kundër meje në të njëjtën kohë kur gjykata ushtarake e Konstandinopojës më dënoi me vdekje, shqiptoi konfiskimin e të gjithë pasurisë sime dhe e solli këtë dënim në dijeninë e të gjithë botës myslimane.

Nga energjia që përhapja, nga masat që mora, përfundova të kisha drejtë ndaj pakënaqësisë së bashkëqytetarëve të mi dhe refuzova t’u dorëzoja atyre, siç e kërkuan, ministrat e Francës dhe Serbisë që ishin në atë kohë të akredituar nga unë. Kjo lëvizje, nëse do të ishte përhapur, do të mund të kishte pasojat më serioze dhe përfundimisht të rrezikonte çështjen për të cilën isha angazhuar. Gjatë represionit, isha në gjendje të kapja 30.000 pushkë dhe municione të kontrabanduara nga Austria. Nëse këto armë do të kishin rënë në duart e kryengritësve, ato me siguri do të ishin përdorur më pas kundër aleatëve tanë serbë.

Për shkak të situatës që kisha krijuar kështu, unë i deklarova zyrtarisht luftë Austrisë në emër të qeverisë shqiptare. Kjo gjendje lufte u njoh, dhe mund të gjenden provat, nëse ishte e nevojshme, në analet e luftës, nga gjykata e Pola-s me një vendim që legjitimoi kapjen e varkave shqiptare.

Kështu, pra, Shqipëria, fatet e të cilës kryesoja me vullnetin e bashkëqytetarëve të mi, e bëri që në tetor 1914, ta mbështeste çështjen e aleatëve.

Pa dashur të hyj në rrëfimin e të gjithë ndihmës që krenohem që i kam dhënë kësaj kauze, më duket e dobishme të kujtoj rolin që isha në gjendje të luaja gjatë tërheqjes së ushtrisë serbe. Kur, pas sukseseve që mahnitën botën, ushtarët e Pjetrit I, duke iu nënshtruar forcave të shumta dërrmuese dhe duke kërkuar strehë nga presioni i armikut, mbërritën në Shqipëri, ata gjetën atje një strehë të sigurt dhe një mbrojtje shumë të vlefshme. Por unë duhej të luftoja kundër shqiptarëve të fituar ndaj çështjes austriake dhe nuk u tërhoqa nga asnjë masë që mund të garantonte sigurinë e aleatëve tanë. Pasi i prita, u lehtësova me të gjitha mjetet që disponoja transportin e tyre drejt porteve ku do të niseshin për në Korfuz. Nëse dikush tjetër përveç meje atëherë do të kishte qenë kryetari i qeverisë shqiptare, ushtria serbe, e ngacmuar nga një marshim i detyruar nëpër një vend me male të mbuluara me dëborë, e privuar nga të gjitha furnizimet, e shpërbërë, e ngacmuar, do të ishte zhdukur lehtësisht, gjë që do ta privonte Antantën nga një ndihmë e cila më vonë do të ishte kaq e çmuar. Këto shërbime më sollën falënderimet e udhëheqësve të Fuqive Aleate dhe dhënien e gradave të larta të urdhrave të tyre kombëtarë. Për më tepër, në një broshurë (gazetë) : Aspiratat Kombëtare të Serbisë, z. Vesnitch, Ministri i Plotfuqishëm i Serbisë në Paris, i jep bashkëpunimit tim dëshminë e mëposhtme: “Nuk mund dhe nuk do të harrojmë se qeveria shqiptare, e kryesuar nga Esad Pasha, ka vëzhguar sjellje jo vetëm besnike, por edhe sinqerisht miqësore ndaj Aleatëve në këtë luftë. Meqenëse nuk duhet të jemi mosmirënjohës ndaj aleatëve tanë të mëdhenj për të gjitha shërbimet që na kanë dhënë, as populli serb nuk mund të jetë mosmirënjohës ndaj qeverisë së Esad Pashës e cila me besnikëri dhe në një mënyrë kalorësiake ka mbështetur dhe favorizuar tërheqjen e dhimbshme përmes Shqipërisë dhe shpëtimin e pjesës tjetër të ushtrisë dhe refugjatëve të saj.”

Erdhi dita kur duhej të mendonim për të braktisur Shqipërinë në duart e armiqve tanë. Me ndërhyrjen e gjeneralit Mondésir, i dërguar në mision nga shtabi i përgjithshëm francez, qeveria e Republikës kishte marrë masat e nevojshme për të siguruar transportin (udhëtimin) tim; atë të qeverisë sime dhe trupave të mia në Korfuz, nga ku, të riorganizuar, së bashku me serbët, do të ishim dërguar në Frontin Lindor. Por këto marrëveshje nuk i pëlqyen qeverisë italiane, e cila udhëzoi përfaqësuesin e saj në Durrës të negocionte me mua udhëtimin tim në Itali. Përballë garancive zyrtare të dhëna nga ky diplomat, i cili më siguroi se qeveria e tij, duke vepruar në emër të Antantës, do të njihte të gjitha privilegjet e bashkangjitura në funksionet e mia presidenciale, unë pranova të shkoja në Itali. Aty u prita me nderime të mëdha nga Princi Lejtnant, Presidenti i Këshillit dhe Ministri i Punëve të Jashtme, që të tre e kuptuan kategorikisht se do të më konsideronin mua si president të një qeverie de facto.

Kur arrita në Paris, qeveria e Republikës me të cilën kisha gjetur pritjen më të përzemërt dhe dashamirëse, kërkoi bashkëpunimin tim në Frontin Lindor. Unë pranova dhe në gusht të vitit 1916, u nisa për në Selanik në të njëjtën kohë që ushtarët e mi, të cilët, pas largimit tim nga Durrësi, kishin mundur të shkonin në ishullin Ponza, që ndodhej përballë Napolit, u nisën për të njëjtin destinacion në bordin e një anije franceze. Me të mbërritur në Selanik, ata u vendosën nën urdhrat e oficerëve ekskluzivisht francezë dhe u dërguan në një zonë afër Shqipërisë. Për dy vjet ata morën pjesë në të gjitha operacionet dhe në shtator 1917 ata bashkëpunuan me shokët e tyre francezë në ofensivën Starovës, aq e suksesshme sa që në një përballje të vetme ata kapën rob një numër ushtarësh austriakë që ishte më i madh se efektivi i tyre.

Nuk më takon mua të lavdëroj trupat e mia: komunikatat zyrtare, dëshmitë e oficerëve francezë që i kishin nën urdhrat e tyre, urimet telegrafike të Presidentit të Republikës janë më elokuente se gjithçka që mund të thoja. Sidoqoftë, duhet t’i përgjigjem një kritike që ka mbërritur deri tek unë. Ndihma shqiptare është kritikuar sepse nuk ka qenë aq efektive sa ishte shpresuar. Nuk e mohoj por nuk më vjen keq. Por a duhet të fajësohem unë për këtë? Nuk e besoj. Në disa raste, unë i kam kërkuar gjeneralit Sarrail dhe pasardhësve të tij që të zgjerojnë veprimin (aksionin) tim nëpërmjet angazhimit të shqiptarëve që jetojnë ose në provincën e Selanikut ose në rajonet e okupuara (pushtuara). Çdo herë, për shkak të kundërshtimeve të frikshme të njërës prej Fuqive të Mëdha Aleate, bëhej refuzimi më kategorik. Pas marrjes së Pogradecit, ndërsa kontigjentet e mia ishin në vendin e tyre, unë kërkova favorin për të shtyrë përpara dhe për të marshuar ose në Berat ose në Elbasan, i bindur se prania jonë do të ishte e mjaftueshme për të ngritur të gjithë vendin kundër austriakëve. I njëjti refuzim u bë bazuar në të njëjtin arsyetim.

Sidoqoftë, njerëzit e mi qëndruan (bënë ballë) për disa muaj dhe pa një ditë pushimi në një front prej njëzet kilometrash, duke lejuar kështu që shokët e tyre francezë të bënin një pushim të zgjatur.

Për më tepër, cila do të ishte situata në këtë pjesë të Ballkanit nëse, duke mirëpritur propozimet shumë të shkëlqyera të Austrisë dhe Bullgarisë, unë, në cilësinë time si President i qeverisë shqiptare, do të kisha mbështetur dhe favorizuar çështjen e perandorive qendrore? Ushtria serbe nuk mund të zgjidhte më rrugën për në Shqipëri për t’i shpëtuar presionit të armikut: e rrethuar midis përndjekjes austriake dhe një Shqipërie aleate e ndjekësve të saj, ajo do të kishte kapitulluar, duke privuar kështu trupat e Antantës nga një bashkëpunim që më pas ka demonstruar të gjithë efektivitetin e tij. Sikur ta kisha kryer vetëm këtë favor, më duket se do të mjaftonte për të shmangur trajtimin që më nënshtruan.

                                                                                   II

Përkundër këtij trajtimi, nuk do të ngurroja, nëse rrethanat do të përsëriteshin, të mbaja të njëjtin qëndrim. Unë e deklarova veten time në favor të fuqive të Antantës me iniciativën time, pa u pyetur për ta bërë këtë, pa dhënë sigurimin e bashkëpunimit tim pas një pazari që shikonte të ardhmen; kjo veçanti meritonte të mbahej mend.

Kur presioni i armikut u bë shumë i fortë dhe operacionet ushtarake tani u konsideruan të panevojshme, unë u largova nga Durrësi nën kushtet e specifikuara më sipër. Një ditë para nisjes sime, i ngarkuari me punë për Italinë më kërkoi një deklaratë të dëshirave të mia. Unë ia dhashë me shkrim, dhe të nesërmen ai më la zyrtarisht në dijeni se qeveria e tij i pranoi në tërësinë e tyre. Ndër këto kushte ishte ajo e mbajtjes së përfaqësuesve diplomatikë të fuqive të Antantës. Kjo, si të tjerat, u pranua në Durrës, por në Romë situata ndryshoi: ndërsa “Consulta” pajtohej me të gjitha ato që unë kërkoja, ajo kundërshtoi, megjithatë, një refuzim kategorik të kësaj të fundit, një refuzim i bazuar, tha ajo, në një marrëveshje midis aleatëve që i kishin njohur asaj marrjen e drejtimit të politikës së jashtme të Shqipërisë. Kjo çështje ishte pengesa në të cilën u ndërprenë bisedimet midis Baronit Sonnino dhe mua.

Sidoqoftë, zbulimet e shtypit bolshevik dhe gazetave të caktuara italiane më vonë më informuan se një nga nenet e Traktatit të fshehtë të Londrës, në prill të 1915, në të vërtetë i jepte Italisë monopolin për përfaqësimin diplomatik. Nëse do të isha në dijeni të këtij kushti, është e sigurt që qëndrimi im ndaj qeverisë italiane do të ishte krejt i ndryshëm dhe se do të isha dakord të pajtohem me kushtin sine qua non që Kabineti i Romës më kërkonte. Refuzimi im ishte shkaku i të gjitha vështirësive që hasa në vazhdim, viktimë e të cilave unë kam qenë dhe vazhdoj të jem.

Pritja e ngrohtë që më bënë personalitete të caktuara franceze si në vitin 1916 dhe më pas, takimet zyrtare të bëra ndaj meje, krijuan në mendjen time bindjen se, kur të vinte dita, do të gjeja me qeverinë e Republikës mbështetjen e duhur për të bindur Aleatët të mbështesin legjitimitetin e udhëheqjes sime në krye të qeverisë shqiptare. Presidenti i Republikës, para se të nisesha për në Selanik në gusht 1916, më falënderoi në emër të Francës për gjithçka që kisha bërë për shpëtimin e ushtrisë serbe dhe më siguroi që shërbimet që kisha bërë për kauzën e përbashkët nuk do të harroheshin kurrë. Disa ditë më vonë, z. Briand, President i Këshillit, Ministër i Punëve të Jashtme, pasi përsëriti atë që kishte thënë z. Poincaré dhe pasi pranoi bashkëpunimin tim dhe të trupave të mia në frontin Lindor, më tha fjalë për fjalë: “Ju tani jemi aleati ynë.” Shefi i kabinetit të tij ishte aq i sjellshëm sa më siguroi që për qeverinë franceze isha akoma Princi i Shqipërisë. Unë do të përmend vetëm për kujtim falënderimet e z. Paul Deschanel në emër të Parlamentit francez, mikpritjen që më rezervuan zotërinjtë Léon Bourgeois, Denys Cochin, atëherë ministra të shtetit dhe parlamentarë të tjerë. Nga të dyja palët, u sigurova që Franca nuk do të harronte kurrë atë që kisha bërë dhe se në momentin e duhur ajo do të njohë dhe do të bëjë të njohur shërbimet e bëra nga unë.

Kur, në gusht të 1916, qeveria e Republikës më kërkoi të shkoja në frontin Lindor, jo vetëm që siguroi transportin tim në një anije luftarake, por gjithashtu mbajti me mua njëkohësisht ministrin dhe delegatin e saj në komisionin e kontrollit. A nuk tregon prania e këtyre dy zyrtarëve se Franca vazhdonte të më konsideronte mua si kreun e një shteti aleat? Dhe kur, për arsye shërbimi, asaj iu desh të thërrasë Z. de Fontenay, a nuk e zëvendësoi atë me një të ngarkuar me punë, emërimi i të cilit ishte prova e mëtejshme e ndjenjave të saj ndaj meje? Sa herë që për ndonjë arsye më thërrisnin sërish në Francë, a nuk e siguroi ajo udhëtimin tim, vajtje-ardhje, në bordin e një anijeje luftarake dhe a nuk ndërhyri pranë qeverisë italiane për të zbutur vështirësitë që ajo më shkaktonte? A do ta kishte bërë diçka të tillë nëse nuk do të njihte karakterin tim zyrtar dhe cilësinë time prej aleati? Të shtrosh pyetjen do të thotë ta zgjidhësh atë.

Në zbarkimin tim të parë në Selanik (në fund të gushtit 1916) më pritën atje me nderimet ushtarake të rezervuara vetëm një kryetari shteti. Trupat franceze dhe angleze, të rreshtuara në bord, i dhanë kësaj pritjeje karakterin zyrtar, i cili u pranua si i tillë nga të gjithë përfaqësuesit e huaj që banonin në Selanik. Gjenerali Sarrail duke më uruar mirëseardhjen në emër të aleatëve. A do ta kishte bërë këtë pa udhëzimet e Parisit?

Unë kujtoj këto rrethana të ndryshme vetëm për të demonstruar se ky qëndrim i qeverisë franceze duhet të ketë pasojë të detyruar të më bindë që, si të gjithë ata që luftuan për të njëjtën çështje, presidenti i qeverisë shqiptare do të kishte përparësitë e fitores. Realiteti ishte krejt i ndryshëm.

Në ditën e nënshkrimit të armëpushimit me bullgarët, Ministria franceze e Punëve të Jashtme thirri përfaqësuesin e saj dhe më bëri të ditur se ai nuk do të më lejonte që jo vetëm të kthehesha në Shqipëri, por edhe t’i afrohesha vendit tim, për sa kohë që Konferenca e Paqes nuk do të kishte vendosur për fatin e ardhshëm të tij. Dhe unë, që kisha vendosur gjithë besimin tim në deklaratat zyrtare të fuqive të Antantës, duke shpallur para botës të drejtat e kombësive të vogla, u internova nga atdheu im në emër të të cilit kisha mbështetur dhe marrë pjesë në luftën gjigande.

Mbështetja spontane që unë i solla çështjes së përbashkët ka pasoja anormale dhe të pabesueshme duke më mbyllur kështu rrugën për në vendin tim, ndërsa të burgosurit e luftës, për të cilët kam kontribuar sipas mundësive të mia për të rritur numrin e tyre, kthehen në shtëpi dhe mund të kujdesen për interesat e tyre në vështirësi. Ato (pasojat) gjithashtu më shkaktojnë humbje të konsiderueshme materiale pasi, gjatë luftës, nga vetë fakti që unë nuk kisha pranuar të deklarohesha në favor të tyre, austriakët nuk lanë asgjë pas dore duke më shkaktuar kështu sa më shumë dëm: fermat e mia janë shkatërruar, ndërtesat e mia janë djegur dhe rrënuar, pyjet e mia janë plaçkitur, tufat e mia janë vjedhur. Për më shumë se katër vjet, nuk kam marrë asgjë nga të ardhurat e konsiderueshme që merrja falë pronave të mia të shumta. Unë vazhdoj të siguroj shpenzimet civile dhe ushtarake të qeverisë sime, ende e ndodhur në Selanik, dhe jam i përkushtuar për të siguruar pensione për ushtarët e gjymtuar dhe familjet e atyre që ranë në fushat e betejës të Shqipërisë dhe Selanikut. Të gjitha këto, me ndërgjegje të pastër, i vlerësoj në dhjetë milion franga.

Shkurtimisht, nga bashkëpunimi im, unë marr vetëm humbje materiale dhe një rënie morale.

Kjo pasojë e dyfishtë është rezultat i refuzimit tim të pretendimeve të Italisë. Mendimi se unë kam bërë detyrën time deri në fund, me gjithë besnikëri, mund të jetë një ngushëllim i çmuar për mua nëse jeta nuk do të kishte kërkesat e saj dhe nëse nuk do të duhej të siguroja mirëmbajtjen materiale të atyre bashkatdhetarëve të mi të cilët, me besim te unë dhe në frymën e barazisë së Francës, për tre vjet, braktisën familjet dhe pasurinë e tyre për të bashkëpunuar me mua. Gjaku shqiptar i ka vaditur fushat e betejës, me të drejtë ai nuk duhet harruar!

Kryetari i qeverisë shqiptare

ESADI/ darsiani.com