Nisma Evropiane për Stabilitet (ESI), ka publikuar një raport të përpiluar nga një grup ekspertësh të profilizuar në Evropën Juglindore e ku kanë vlerësuar se kontesti pronësor i Manastirit të Deçanit është ndër problemet për shkak të cilit Kosova ka ngecur në rrugën e anëtarësimit në Këshillin e Evropës. ESI përmes një publikimi ka treguar edhe zgjidhjet e mundshme.
Sipas tyre, zgjidhja e këtij kontesti pronësor do të ishte “një fitore për sundimin e ligjit dhe për të gjithë qytetarët e Kosovës, të cilët do të përfitonin edhe nga sistemi i mbrojtjes së të drejtave të njeriut të Këshillit të Evropës, një fitore për Manastirin e Deçanit dhe pakicën serbe në Kosovë, një fitore për Këshillin e Evropës, veçanërisht për Asamblenë e tij Parlamentare (PACE), raportuesit e së cilës e kanë bërë këtë një fokus qendror.
Fillimisht ESI ka paraqitur një historik të kontestit pronësor te Manastiri i Deçanit. “Manastiri i Deçanit u ndërtua në shekullin e 14-të nga një prej mbretërve më të rëndësishëm serb mesjetar, Stefan Decanski, i cili u bëri thirrje ndërtuesve françeskanë nga bregu i Adriatikut për të ndërtuar kishën e tij. Është njohur në vitin 2004 nga UNESCO si pjesë e trashëgimisë botërore”, thuhet në shkrim.
Aty është paraqitur edhe një hartë përmes të cilës sqarohet më shumë problematika e këtyre pronave përreth Manastirit të Deçanit.
Harta e publikuar nga ESI tregon qytetin e Deçanit në të djathtë. Në perëndim të Deçanit, malet e larta që e ndajnë Kosovën nga Mali i Zi dhe Shqipëria. Vija e kuqe tregojnë tokën që manastiri e konsideron pronë të tij. Brenda vijës së kuqe, vijat e verdha shënojnë dy pjesë toke të diskutueshme. Njëra është një fushë (A). Tjetri është një pyll (B), pra 24 hektarë tokë. Pjesa më e madhe e kësaj toke është regjistruar për një kohë të gjatë në kadastër si pronë e Manastirit të Deçanit. Por 24 parcela, ato që përfshijnë fushën A dhe pyllin B, si dhe katër parcela të vogla toke në mes të qytetit të Deçanit, u regjistruan në kadastër në emër të manastirit në fillim të vitit 1998, pas një dhurate nga shteti serb në fund të vitit 1997.
Shkrimi flet edhe për periudhën pas përfundimit të luftës në Kosovë dhe për fillim e një mosmarrëveshje ligjore për 24 parcelat në Deçan në vitin 2000.
“Punëtorët dhe menaxherët të cilët pretendonin se përfaqësonin dy ndërmarrje shoqërore në Deçan tani argumentuan se këto ngastra duhet t’u kthehen atyre. Në qershor 2002, një gjykatë komunale në Deçan vendosi se dhurimi i 24 parcelave nga shteti serb për manastirin ishte shkelje e të drejtave pronësore. Ka urdhëruar që këto parcela të riregjistrohen në kadastër në emër të ndërmarrjeve shoqërore”, thuhet në shkrim.
Në vitin 2005, një gjykatë e qarkut anuloi vendimin e gjykatës komunale të vitit 2002 për arsye formale. Në maj të vitit 2008, në një vendim ekzekutiv të UNMIK-ut thuhej se manastiri i Deçanit do të vazhdojë të gëzojë “posedim të pa shqetësuar” të këtyre 24 parcelave dhe se këto duhet të rifuten në kadastër në emër të manastirit. Në maj të vitit 2009, UNMIK-u, i ngarkuar me të gjitha ndërmarrjet shoqërore dhe pronën e tyre, propozoi në Gjykatën Supreme të Kosovës një zgjidhje për manastirin e Deçanit. Ideja e zgjidhjes: UNMIK-u do t’i transferonte 20 nga këto 24 parcela të kontestuara të tokës përsëri në manastir (fusha A dhe pylli B). Manastiri do të heqë dorë nga të drejtat e tij për katër parcelat në qytetin e Deçanit.
Në këtë tekst përveç sqarimit të historisë mbi pronat në Deçan, u shtrua edhe pyetja se a ka pasur të drejtë UNMIK që të lidh marrëveshje të tilla me manastirin.
“Në mars 2009, Gjykata Supreme e Kosovës vendosi se UNMIK/AKM kishte “të drejtën e vetme për të përfaqësuar interesat e ndërmarrjeve [në pronësi shoqërore]”. Në korrik të vitit 2010, paneli i ankesave i Gjykatës Supreme të Kosovës ripohoi se UNMIK/AKM kishte “të vetmen pozitë ligjore” në këtë çështje. Në dhjetor 2011, Gjykata Supreme deklaroi edhe një herë se vendimi për pozitën juridike të UNMIK/AKM-së ishte “përfundimtar dhe për këtë arsye detyrues dhe jo më i diskutueshëm”. Ai theksoi se kjo duhet të konsiderohet res judicata, e detyrueshme për të gjitha palët dhe për të gjitha gjykatat. Më 27 dhjetor 2012, Gjykata Supreme vendosi edhe një herë se kjo çështje tani ishte zgjidhur dhe nuk mund të kundërshtohej më. Parashikueshmëria dhe siguria ligjore kërkonin që vendimet përfundimtare të mos kundërshtoheshin më, pavarësisht nëse “janë të sakta apo jo””, thuhet në shkrim.
Aty u përmend edhe vendimi i Gjykatës Kushtetuese i vitit 2016, e për të cilin nga ESI thonë se ishte i paqartë. E megjithatë, gjatë dymbëdhjetë viteve në vijim, asgjë nuk u bë për zbatimin e këtyre vendimeve. Më në fund, çështja arriti në Gjykatën Kushtetuese të Kosovës, e cila tani u thirr për ta zgjidhur çështjen në vitin 2016.
“E drejta për një gjykim të drejtë sipas nenit 6 të KEDNJ-së dhe nenit 31 të Kushtetutës përfshin parimin e sigurisë juridike, i cili përfshin parimin se vendimet gjyqësore të formës së prerë që janë bërë res judicata duhet të respektohen dhe nuk mund të rihapen ose të bëhen objekt ankesat.”, thuhet në vendimin e 2016 të Gjykatës kushtetuese.
Gjykata ripohoi se vendimi i Gjykatës së Lartë të dhjetorit 2012 ishte “përfundimtar dhe detyrues dhe si i tillë si res judicata”. Nuk kishte më asnjë sfidë të mundshme gjyqësore për të. Thjesht duhej të zbatohej. Kjo ishte tetë vjet më parë. Të dhënat kadastrale mbeten të pandryshuara.
Këshilli i Evropës dhe toka e Deçanit
Pak çështje të tjera janë diskutuar në gjykatat e Kosovës aq shpesh sa 24 parcelat e tokës përreth manastirit të Deçanit. Prandaj, nuk është për t’u habitur që në vitin 2023 të gjithë raportuesit dhe ekspertët ligjorë të kërkuar nga Këshilli i Evropës për të vlerësuar gatishmërinë e Kosovës për t’iu bashkuar kësaj organizate janë fokusuar në këtë çështje. Dhe të gjithë bënë të njëjtën pyetje: kur do të zbatohen këto gjykime?
Thelbi i këtij rasti sipas Nismës Evropiane për Stabilitet (ESI) është çështja e sigurisë juridike. Siç u tha edhe në vendimin e Kushtetueses në vitin 2016, sundimi i ligjit “do të ishte iluziv, nëse sistemi ligjor i Kosovës do të lejonte që një vendim gjyqësor përfundimtar, detyrues të mbetej jofunksional në dëm të njërës palë”. Ai e ritheksoi këtë në një nga seancat e tij të rregullta të rishikimit mbi zbatimin e vendimeve në shtator 2021:
“Gjykata Kushtetuese rithekson se zbatimi i vendimeve të saj është obligim për të gjithë personat dhe institucionet e Republikës së Kosovës në bazë të nenit 116 të Kushtetutës. Për më tepër, zbatimi i vendimeve përfundimtare është një parim themelor i shtetit të së drejtës…”
E vetmja rrugë përpara – zbatimi
Sipas ESI-t e gjithë kjo lë vetëm një mënyrë për të adresuar këtë çështje “Qeveria e Kosovës duhet të sigurojë, me të gjitha instrumentet dhe autoritetin që disponon, që aktgjykimet e vitit 2012 dhe 2016 të zbatohen menjëherë në mënyrë që Agjencia Kadastrale e Kosovës (AKK) të ndryshojë fut në regjistrat e tij, me disa klikime kompjuterike, dhe ia jep manastirit pronësinë e 20 parcelave të tokës në përputhje me marrëveshjen me UNMIK-un. OAK, si çdo administratë publike, është e obliguar ligjore që në çdo rast t’i zbatojë vendimet gjyqësore pa vonesë. Është një agjenci ekzekutive nën kontrollin e qeverisë. Moszbatimi i vendimeve përfundimtare dhe detyruese të gjykatës është i papranueshëm. Kjo nuk duhet të varet kurrë nga ajo që bëjnë ose nuk bëjnë aktorët e tjerë. E megjithatë, ka një arsye shtesë që qeveria e Kosovës të veprojë sot për këtë, dhe të zgjidhë diçka që të gjitha qeveritë e mëparshme nuk kanë arritur ta zgjidhin. Kjo çështje së fundmi është bërë kusht sine qua non që Kosova të avancojë në rrugën e anëtarësimit në Këshillin e Evropës”, thuhet tutje në shkrimin e kësaj Nisme.
Kosova aplikoi për anëtarësimin në Këshillin e Evropës në mat të 2022-ës. Komiteti i Ministrave ia referoi kërkesën Asamblesë Parlamentare të Këshillit të Evropës (PACE) në prill 2023. PACE kërkoi nga “juristët eminentë” të prodhonin një raport të thelluar për kandidatin, i cili në këtë rast u publikua në nëntor 2023.
Çfarë thotë ky raport për Kosovën?
Ky raport thekson se Kosova ka një “sistem parlamentar funksional”, qeveria e saj është “e vendosur të luftojë korrupsionin” dhe ka “garanci të forta për pavarësinë e gjyqësorit”. Gjithashtu thekson se çështja e tokës së Deçanit dhe moszbatimi i vendimeve gjyqësore në këtë rast është një çështje shqetësuese, duke theksuar:
“Gjykata [Kushtetuese] vendosi që 24 hektarë tokë kontestuese i takojnë Manastirit të Deçanit. Ky aktgjykim u kritikua nga politikanët dhe, pavarësisht apeleve të vazhdueshme nga Komuniteti Ndërkombëtar, nuk u zbatua. Kjo është një shkelje e qartë e shtetit ligjor. Autoritetet e Kosovës duhet të zbatojnë pa vonesa të mëtejshme aktgjykimin e Gjykatës Kushtetuese për rastin e Deçanit. Mesazhe të ngjashme kanë ardhur nga tre raportuesit e emëruar nga PACE, deputetë nga Greqia, Suedia dhe Monako”, thuhet në shkrim.
Kështu, sipas ESI-të çështja e 24 hektarëve tokë në komunën e Deçanit rrezikon të kthehet në një pengesë të pakapërcyeshme për një vlerësim pozitiv nga APKE.
“Në të njëjtën kohë, është një pengesë që mund të kapërcehet shpejt. Situata ligjore është e qartë. Çfarë duhet bërë është e qartë. Kështu është edhe rasti politik për të. Le të rishikojmë 24 ha tokë për të cilën bëhet fjalë. Toka bujqësore përdoret tashmë nga manastiri dhe është përdorur prej dekadash. Ajo që duhet këtu është njohja administrative e një realiteti ligjor dhe praktik. E njëjta gjë vlen edhe për parcelat në pyll (B). Ka shumë rrënoja në pyll. Meqenëse shtrihet brenda Zonës së Mbrojtjes së Posaçme, ajo është e mbyllur për çdo zhvillim që vë në rrezik “të jetës monastike”.”, thuhet në shkrim.
