Kjo pjesë e parë e kujtimeve të mia, e cila mbulon një periudhë prej njëzet vitesh; 1928 – 1949, unë ja kushtoj gjithë atyre që kanë jetuar dhe vuajtur si unë në Shqipëri, privacioneve çnjerëzore dhe sakrificave të prindërve të mi, e të gjithë familjes sime. E zgjeroj përkushtimin tim, për shumë afrikanë të detyruar të emigrojnë në kërkim të kushteve më të mira të jetës, për të gjithë ushtarët të cilët ishin të detyruar, të luftonin në një vend të huaj, për idealet kalimtare dhe, shumë prej tyre, nuk i kanë rishikuar familjet e tyre dhe janë të varrosur në një vend të huaj, për të gjithë ata që janë të shtypur nga regjimet diktatoriale dhe ata të dënuar padrejtësisht me vdekje, për të burgosurit, për ata që kanë vuajtur, tortura të paimagjinueshme.

7 Prill 1939: Pushtimi i Shqipërisë

Në natën 8 dhe 9 prillit 1939, u zgjuam në orën tre të mëngjesit. Filluam të marrim rroba për të veshur dhe të mbledhim disa gjëra në një valixhe, pastaj hipëm në kamionë që të mbërrinim në portin e Vlorës, 90 km. larg nga Devolli; këtu ishte kryqëzori “Pola”, që na priste në Radën e portit.

Të imbarkuar me të gjithë refugjatët, anija u nis në lundrim dhe në vetëm tre orë udhëtim, na u zbarkoi në Monopoli, Pulia. Në një mensë na shërbyen mëngjesin dhe konstatuam se po na trajtonin me dashamirësi. Ushtarët e batalionit “San-Marko”, që do të zbarkonte pasdite në Shqipëri, kërkonin informacione dhe lajme për situatën lokale.

Kryqëzori “Pola” ishte binjak i Garibaldit, një anije luftarake moderne, ndërtuar kohët e fundit: 10.000 ton, me 1.500 detarë ekuipazhi. U mbyt nga britanikët në vitin 1942, në betejën e Kepit të Stilos. Për Italinë, kjo ishte një humbje e madhe.

Pushtimi i Shqipërisë nga ushtria italiane, përfundoi në disa ditë; Ka pasur vetëm raste të rralla sporadike të rezistencës, por shpejt, çdo gjë u kthye në normalitet, dhe kështu që dhe ne, kishim për t’i dhënë fund shpejt kësaj periudhe të shkurtër të pushimeve. Në Leçe, ishim mysafirë të kolegut Telini nga dritaret e të cilit, shikohej e gjithë fusha e mbushur me armatime.

Pas dhjetë ditësh njerëzit u kthyen në Shqipëri dhe rifilluan punën e ndërprerë. Për familjarët nuk u lejua kthimi menjëherë: prandaj nëna dhe motra ime shkuan për në Gemona, dhe kaluan një muaj në Itali. Kalova në Devoll një muaj vetëm me babain tim. Për personat që nuk kishin familje, kishte mensa dhe dhoma teke ngjitur me to. Ata që kishin shtëpinë e familjen e tyre, duhet të sistemoheshin në to.

Por më në fund situata lokale, pas pushtimit italian, u normalizua krejtësisht dhe i dha fund prishjes së rehatisë tonë, e nëna ime u kthye nga Italia. Ditët, javët dhe muajt kalonin me të shpejtë. Orari i punës në ofiçinë ishte shumë i rëndë, dhjetë orë në ditë, e të nxehtit në muajt e verës, kapte 38-40 gradë. Për punëtorët në turnin e natës, koha e punës ishte 12 orë. Për nxënësit nën moshën 18 vjeç, të shtunën pasdite, u konsiderua pushim.

Adoleshenca në Devoll

Argëtimet për djemtë adoleshentë, ishin të pakta, ato nuk ekzistonin; nuk ka krahasim mes së djeshmes dhe të sotmes, por ndoshta ajo mund të përkufizohet, në dy fjalë; “asgjë është shumë”! Biblioteka e kompanisë, dispononte tetëqind volume, mbi tema të ndryshme, në mbrëmje, dy herë në javë, gjatë orëve të hapjes, unë isha i autorizuar për të ndihmuar Angelin, Friulian edhe ai, për shpërndarjen dhe risistemimin e librave: dhe në shkëmbim të kësaj pune, unë mund të kisha të gjitha librat që më interesonin.

Kam lexuar shumë dhe në mënyrë të çrregullt, madje edhe libra që unë nuk duhet t’i lexoja, për moshën time të re. Romancat që merreshin me probleme sociale të shkrimtarëve francezë, rusë, hungareze dhe poezi të letërsisë italiane, ishin librat me të preferuar për mua.

Në fund të vitit 1939, shumë ndërtesa të shërbimeve publike, të papërdorshme tashmë, si; banesa, spitale, e ndërtesa të tjera, ishin gati të përfundonin, për vende çlodhje pas pune, shkolla, kisha dhe anekse rezidenciale të famullitarëve. Rrugët u shtruan dhe infrastruktura lidhëse e tyre, vendi u rrit në mënyrë frontale, nga prapa ose, i përhapur në kodrat përreth, Dr. Rumo ishte mjeku i parë që bëri thirrje për të punuar në spital, dhe i dha nofkën “kininë”, të vetmit ilaç që ishte për të gjitha sëmundjet.

Disa murgesha italiane, me kryesoren, Motra Paskualina, u ndihmuan mjekun. Erdhi edhe një tjetër mësues për shkollën, pasi numri i nxënësve ishte rritur dhe mësuesja Jolanda Silverio, nuk mundte që më punën e saj të përballonte pesë klasa.

Më vonë erdhi një tjetër prift për të zëvendësuar Don Criseri, me origjinë Piedmontese. Don Mario Morandi, nga Bergamo, kishte ardhur mes nesh ne Devoll, si një pastor dhe mësues. Një njeri i kulturuar, i urtë, i dobishëm, një ish-oficer në luftën e 1914-1918, kishte luftuar dhe vuajtur me ushtarët e tij. Pas kthimit në jetën civile, i hidhëruar dhe i zhgënjyer, ai u bë një prift ushtrimit të apostullimit në burgje dhe azile.

Në famullinë tonë, i ndihmuar nga bashkëqytetari i vet, Panza, i cili luante në organon e kishës, ai kishte mbledhur shumë të rinj dhe të krijonte korin e kishës. Përtej atyre që mund të kenë qenë ose janë sot bindjet e mia fetare, unë e konsideroj veten me fat, që e kam takuar atë, që kisha qenë në gjendje për të folur dhe për të diskutuar me të, një njohës i thellë i shpirtit njerëzor, ai më thërriste me dashamirësi; “protesta qytetare.”

Nuk e mbaj mend nëse ishte në fund të 1940-ës ose, në pranverën e vitit 1941, se togeri mjekësisë, Antonio Mandolin, i ishte emëruar zëvendës i Dr. Rumos, i cili u kthye në Itali për një periudhë pushimi. Në kohën e Dr. Mandolinit, u vendos shërbimi për ushtarakët italianë, në afërsi të spitalit; Atij i pëlqente mjedisi, organizoi dhe me ndihmën e motrave, pritjen.

Shprehu dëshirën për të mundësuar dhe për të ofruar punën e tij si mjek civil, duke qenë një punë praktikisht e vazhdueshme edhe me një mjek të dytë, emri i tij u propozua, dhe u pranua nga Ministria e Punëve të Brendshme dhe në fillim të janarit të vitit 1942, ai ishte punësuar rregullisht në ekipin organik te spitalit. Ai kishte lindur në Rekanati në Marçe, njeri shumë fetar, me humor të mirë, gjithmonë në dispozicion për të varfrit, të pa përkrahje dhe të shqiptarëve, i mirë në profesionin e tij, shumë shpejt mahniti dhe fitoi simpatinë e të gjithë italianëve dhe më vonë edhe gjermaneve.

Rridhte nga një origjinë e ulët, babai i tij ishte një këpucar, kishte mbërritur në mjekësi me anë të bursës. Praktikonte profesionin e tij në frymën e misionarit të vërtetë. Ai nuk e donte profesionin e lirë, në mënyrë që të mos kishte rrezikun e rrëshqitjes në dashurinë ndaj parave. Ishte i kënaqur me një page, vetëm që të ishte në gjendje të jetonte kënaqshëm. U bë një mik i famullitarit, Frat. Morandi, dhe argëtonin periodikisht të rinjtë në çështjet e shëndetit, mjekësisë, dhe profilaksisë.

Promovuar nga kompania me kërkesë të prindërve, filloi në atë kohë një kurs tre-vjeçar profesional. Disa profesorë, të diplomuar dhe teknikë të “AIPA, treguan të gatishmërinë e tyre për mësimin në çdo mbrëmje nga tre kurse, për t’ju dhënë punonjësve mundësi për nxënësit e rinj të punësuar, të cilët kishin ndërprerë studimet e tyre në klasën e pestë fillore, për të vazhduar shkollimin.

Për mua kjo ishte një mundësi që nuk duhesh humbur, edhe pse, duke marrë parasysh orarin e punës, sakrifica ishte e madhe. Javët dhe muajt kalojnë më i ngadalshëm dhe në mënyre monotone, vetëm ritmi i tingujve të sirenës që thërriste për në punë. Kush vuloste kartelën e prezencës pesë minuta me vonesë, në fund, i hiqej gjysmë ore pune.

Në intervalin e pasdites, në rrugë para hyrjes, kaloja disa minuta me miqtë për të pirë një cigare. Një ditë unë u befasova me babain tim; i cili me dha një qortim që unë nuk e kam harruar! “Duke pasur një zakon, nuk është mëkat, por mëkati nuk duhet ruajtur”! Kam filluar pirjen e duhanit, një cigare fshehtazi, herë pas here dikush i jepte nënës, Silverio, në këmbim të një shërbimi të vogël.

Lufta

Në vitin 1940, u rrit në mënyrë të konsiderueshme fluksi i ushtarëve italianë të të gjitha armëve, në Shqipëri. Retë e mëdha të zeza janë mbledhur në horizont. Katër kilometra nga kantieri, u ndërtua një aeroport ushtarak. Më 10 qershor 1940, Musolini, në një fjalim të paharrueshëm, u tha italianëve; “zari është hedhur” dhe u bashkua me Hitlerin, në një luftë që nuk ka italian që ta dëshironte. Italia, ishte kapur tashmë nga luftërat koloniale në Etiopi, Eritrea, nga ndihma të dërguara në janar gjeneralit Franco të Spanjës dhe më pas pushtimi i Shqipërisë, nuk kishte mjet edhe burime për të mbështetur një konflikt të ri.

Mungonin lëndët e para, nuk kishte depozitat e naftës në territorin italian.Në atë kohë, ne kantierin e AIPA,ku unë punoja prodhohej një e dhjeta e kërkesës kombëtare italiane për naftë. Për nevojat lokale u rafinua në vend një sasi minimale, pjesa tjetër e prodhimit, me një tubacioni 90 km të gjatë, arriti në portin e Vlorës. Prej këtu, me depozita, naftë bruto është transportuar në rafineritë në Bari.

Me fillimin e luftës, Devolli, hyri në fushën naftëmbajtëse ajo ishte bërë një pikë me rëndësi strategjike. I gjithë personeli civil i punësuar në “AGIP u militarizua. Ky status i ri nuk shkaktoi, fillimisht, ndryshime të mëdha e të papritura në jetën tonë, por ne ishim subjekt i kodit ushtarak dhe ishte e lehtë për të parashikuar rreziku i sulmeve ajrore të armikut.

Ende për rreth një vit, jeta jonë kaloi mjaft e qetë dhe paqësore, luftën e përgjakshme me ulje dhe ngritjet e saj, e ndiqnim nëpërmjet buletineve të lajmeve në radio. Sendet ushqimore nuk mungonin, vazhdoi të ishte rritur fluks i ushtarëve të të gjitha armëve, një shenjë të qartë se diçka e madhe përgatitej për të shpërthyer, por në periudhën e më pasme, nuk ndodhi asgjë për t’u shqetësuar, asgjë nuk ishte preokupuese që te mund të prishte ëndrrat e familjeve tona.

Përfitimet (disa) në favor të italianëve jashtë vendit

Regjimi fashist, në qoftë se mund të quhet kështu, ishte një diktaturë në ujë trëndafili dhe nuk është e qartë nëse mund të krahasohen me ato të partive komuniste. Disa ligje të mira në favor të punëtorëve, ende janë në fuqi edhe sot, dhe ato janë bërë që në atë periudhë. Italianët që punonin jashtë vendit, kanë qenë të respektuar dhe gëzonin disa privilegje; bijtë e punëtorëve emigrantë, në verë mund të kalonin në grupe si të ftuar një kohë të shkurtër në Itali, në mal ose në det. Kjo politikë sigurisht nuk ishte e lirë e, kishte brenda demagogji dhe propagandë, megjithatë më dha një mundësi për të parë sërish Italinë të cilën, unë pata avantazhin t’a përfitoja për dy vjet rresht.

Vitin e parë e kalova një muaj në Albavilla, në malet pranë Komos. Një kamp i organizuar në stilin ushtarak, flinim në çadra, hanim racionin me gaveta, ngritjen e flamurit dhe uljen e flamurit, të tilla si përshëndetja e një e shtënë top 75 mm. Skuadra përgjegjëse e ngarkuar për ruajtjen, kishte privilegjin për t’a mbushur dhe qëlluar. Një nga aspektet interesante të këtyre vizitave, ishte mundësia për të takuar të tjerë rinj nga vende të ndryshme. Nuk duhej nënvlerësuar dhe harruar klima, pyjet, ekskursionet dhe pirja e qumështit që ishte i sapo mjelë në stalla.

Vitin e mëpasëm në qoftë se unë nuk jam i gabuar, ishte 1936-a, kam kaluar një muaj në grupin paraushtarak të organizatës detare katolike. Në varësi të moshës, fëmijët u ndanë në grupe si balila, pararoja, etj. Ushqimin e hanim së bashku në një mensë; një ndërtesë me muratorë me dimensione të mëdha në formën e anijes që ishin të ndara në dhoma për konvikte dhe dushe. Banjot në det dhe ushtrimet gjimnastikore, zinin pjesën më të madhe të ditës, ose si alternativë, shkonim për te vizituar zonën përreth. Në një nga këto udhëtime, kam vizituar kështjellën e Gradara, ku janë zhvilluar ngjarjet e tragjedisë së Francesca da Riminit.

Lufta kundër Greqisë

Më 28 tetor 1940, ushtria italiane kaloi në zonën greke të kufirit; në fillim dukej e lehtë, ata mbërritën deri në Janinë, por pastaj i’u desh të ktheheshin mbrapa. Grekët, të mbështetur nga britanikët, zunë pozicionet dominuese në male dhe treguan një rezistencë të fortë; disa zona strategjike ishin të humbura dhe rimarrë disa herë, me heroizëm të madh dhe sakrificën e ushtarëve tanë. Për të bërë situatën më të pasigurt, dimri erdhi me borë të bollshme, trupat tona ishin ende të veshur me uniformën verore, shumica e ushqimeve ngrinë.

Në rrugën nga Berati për nga shkoje në vijën e parë të frontit, u vendos artileria e rëndë italiane, topat 149 mm., mund të dëgjohej shpërthimi i tyre çdo natë; distanca që na ndante nga e fronti i luftimeve, ishte rreth 30 deri në 40 km. Gjatë ditës, sirenat paralajmëruese të alarmit dëgjoheshin me një frekuencë të shpeshtë, por për fat të mirë avionët tanë luftarakë gjuajtës ‘G-50’ bënin ruajtje të mirë dhe në disa dyluftime me grekët, të cilët e kanë pasur gjithmonë keq. Në front ishte krijuar një bllokim, që zgjati disa muaj.

Nëna ime ishte e tmerruar, alarmet ishin të shpeshta, dhe nuk ishte e lehtë për të mbërritur ne strehim. Babai im kishte hapur një grope të madhe në hapësirën që ndodhej në pjesën e pasme të shtëpisë, të mbuluar me pllaka të trasha, që mund të shërbente vetëm për mbrojtje nga ciflat fluturuese, por më shumë edhe për të qetësuar nënën time e cila, ishte në krizë të traumatizuar nervore, që behej shumë më e shpeshtë.

Babai im, e kuptoi se situata ishte duke u përkeqësuar, ai shfrytëzoi njohuritë që kishte në gjuhën gjermane, për të pyetur oficerin e komandës së kompanisë që ishte për furnizimin e aeroportit ushtarak aty pranë, në se ai mund të riatdhesonte familjen, me një nga avionët e transportit që çdo ditë mbërrinin nga Italia, me ngarkesa të materialeve për ushtrinë. Duke qenë se babai im, ishte në atë kohë i punësuar prej tyre, ai i dha leje.

Krishtlindja e vitit 1940, ishte një krishtlindje e trishtuar, por e kemi kaluar me të gjithë familjen së bashku. Për drekë kishim ftuar edhe “mjeshtër” Dariol. Ditën tjetër, 26 dhjetor, nëna ime, motra ime Irene dhe Albina hipën në një aeroplan Junker, dhe në dy orë fluturim arritën në Foxhia, prej aty ata shkuan me tren në Gemona. Nëna ime më tha më vonë, për tronditjet e fluturimit. Mbeta përsëri vetëm me babanë tim; herë takoheshim ne mbrëmje, kur ai kthehej nga puna, por darka sigurisht, nuk ishte si ajo që përgatiste nëna ime.

Gjatë ditëve të javës që isha në punë, në drekë unë shkoja për të ngrënë në mencë, në pasditen e së shtunës që nuk ishte orar pune, e kisha të caktuar për pastrimin e shtëpisë, për larje rrobash dhe të brendshmet. Për fat të keq, makina larëse ende nuk ishin shpikur! Të dielën unë shkoja për t’u takuar e biseduar me zonjën Maria dhe vajzën e saj, Ulda, dy friulane që administronin të vetmin hotel në vend. Ne katin e parë ka pasur një bar dhe dhomë ngrënie, ndërsa katin e sipërm, dhoma gjumi që në atë kohë okupoheshin nga pilotet e njësisë luftarake të ushtrisë.

Në janar ose shkurt të vitit 1941, (nuk mund t’a mbaj mend ekzakt), kur u ktheva në shtëpi në mbrëmje, kam gjetur në tavolinë një shishe verë të bardhë, dy salçiçe në një copë letër dhe dy fjalë të shkruara me laps: “Përshëndetje, babai”. Para disa ditësh unë kisha insistuar shumë për ta bindur atë, që të mos e pranonte punën që ishte ofruar në Vlorë, nga një mik i tij, por nuk ja kisha arritur, ai, kishte gjakun e instinktit nomad. Në pranverë Musolinin ishte për një vizitë në vijën e frontit; “erdha, pashë, fitova”, shkruanin fashistët, të tjerët korrigjonin; “erdha, pashë, preve litarin” (preva litarin).

Për t’i dhënë fund kësaj lufte të panevojshme, ishte e nevojshme ndërhyrja e ushtrisë gjermane, që zmbrapsi grekët. Fushata greke përfundoi pas gjashtë muajsh, nga maji deri në qershor 1941, All’Italia, kishte kushtuar 14.000 të vdekur dhe 38.000 të plagosur. Një histori e vogël, që nuk shfaqet në të gjitha tekstet shkollore: anije që risillnin në atdhe pjesën e mbetur të divizionit heroik Alpin, “Julia”, u torpedua nga britanikët. Ndër to, “Galileu”, i cili riktheu në atdhe batalionin “Gemona”! /Memorie.al