Nga: SOKOL ÇUNGA*
TIRANE – Çdo student i historisë dhe çdo studiues që punon me dokumentet burimore të historisë e ka të qartë ligjin e heshtur se çdo dokument ka një parahistori, një histori, dhe një pas-histori. Keqkuptimi apo shpërfillja e këtyre elementëve krijon pashmangshmërisht keqkuptim ose ngatërrim të informacionit historik që buron prej dokumentit. Këto mendonim këtyre ditëve, teksa ndiqnim në mjetet e informimit publik çështjen e tempullit të Shën Athanasit në Dhërmi dhe projektin për kthimin e asaj kishe në faltore për të nderuar Peshkopin e Durrësit, Nilo Catalano.
Parahistoria
Për misionin e atë Nilo Catalano-s në Himarë folën dhe shkruan jo pak personalitete dhe persona. Ca më pak u fol për Misionin Bazilian. Aspak nuk u fol për karakterin që kishte ky Mision. Meqenëse historia nuk fillon me misionin dhe vdekjen e atë Catalano-s në Dhërmi, ndejmë se këtu lind nevoja për të vërtetën.
Pas skizmës (çarjes) së Kishës më 1054, Kisha e Lindjes dhe ajo e Perëndimit filluan të baresin në udhët e tyre të veçanta. Rrjedhimisht, edhe zonat e influencës së tyre u ndanë. Gjatë shekujve në vijim, komunikimet mes palëve nuk mungojnë, deri sa arrijnë kulmin tek Këshilli i Firence-Ferrarës (1438-1445), në të cilin diskutohet bashkimi i dy kishave. Perëndimi do të kontribuonte me të holla dhe ushtri, kurse Lindja duhej vetëm të njihte primacinë e Selisë së Shenjtë. Marrëveshje nuk u arrit, Konstandinopoja ra, Patriarkana e Konstandinopojës u kthye në institucion të administratës osmane.
Pavarësisht, këtyre ngjarjeve, ëndrra e bashkimit mes kishave nuk u shua në mendjet e të krishterëve të cilësdo palë. Dikur u mishërua si ndjesi e pastër shpirtërore, dikur si nevojë e diktuar nga rrethanat, herë me dëshirë (p.sh., rasti i arbëreshëve), herë me dhunë (rasti i Polonisë, ku nën ndikimin e murgjve Jezuitë, mbreti i Polonisë imponon me dhunë primacinë Papale mbi ortodoksët polakë, litanë dhe ukrainas, duke përndjekur kundërshtarët). Pavarësisht mënyrave, bashkimi ndodhi dhe dukuria u quajt uniatizëm.
Me themelimin e Kongregacionit të Propagandës së Fesë më 1622, parimi i bashkimit filloi të përdorej gjithnjë e më shpesh. Kisha e Lindjes nuk e dëshironte aspak misionarizmin katolik në zonat e veta, madje, e dënonte. Klerikë e murgjër të urdhrave të ndryshëm katolikë dërgoheshin në çdo anë të botës, edhe ku nuk ishte shpallur, edhe ku ishte shpallur Ungjilli. Me të njëjtin parim u dërgua edhe Misioni i Murgjve Bazilianë në Himarë. Por, ishte apo nuk ishte Himara vend i ungjillëzuar? Sipas të dhënave historike, në shek. XVII Himara është një nga peshkopatat e Mitropolisë së Janinës, ndodhet në jug të peshkopatës së Apollonisë, Bylisit, Vlorës, Gllavenicës dhe Kaninës, në perëndim të Mitropolisë së Beratit dhe në veri të peshkopatës së Drinopojës. E gjithë krahina ka një numër të madh kishash bizantine dhe pasbizantine, si dhe kler vendas. Të gjitha këto janë shenja se është zonë që e ka pranuar Ungjillin dhe ka një kishë të vetën aktive.
Historia
Në rrethanat e vështira që i kishte vënë pushtimi osman, banorët e Himarës i dërgojnë më 1577 dhe 1581 dy letra Selisë së Shenjtë. Kërkesat e tyre janë konkrete: kërkojnë ushtri dhe para, me qëllim që t’i kundërvihen Perandorisë Osmane. Në rast fitoreje, Filipi i Spanjës do të jetë prijësi i tyre shtetëror, kurse Papa prijësi shpirtëror. Për fatin e keq të himariotëve, asnjë nga kërkesat e tyre nuk u përmbush, për arsye që nuk lidhen me palët. Ndërsa më 1633 në Himarë mbërriti misionari i parë bazilian, Neofito Rodinò, i cili filloi misionin e përhapjes së Ungjillit në një vend tashmë të ungjillëzuar.
Çfarë nënkuptojmë, konkretisht, me mision? Pasi popullata e zonës ka pranuar të renditet nën udhëheqjen shpirtërore të Romës, misionarët katekizojnë besimtarët duke përdorur tekstet e miratuara nga Kongregacioni i Propagandës. Një element thelbësor në procesin e katekizmit ishte gjuha e përdorur. Punët ishin fort të thjeshta në këtë pikë, pasi që më 1592 Vatikani kishte miratuar përdorimin e E Mbsuame e Krështerë hartuar nga arbëreshi Lukë Matrënga. Pyetja është: këta misionarë, vallë, kishin mision të drejtpërdrejtë përhapjen e gjuhës shqipe? Sigurisht që jo. Gjuha ishte mjeti për të arritur qëllimin kryesor, konvertimin, pranimin e Doktrinës Katolike nga të krishterët ortodoksë. Kongregacioni i Propagandës u këshillonte misionarëve të saj, që vepronin në vende të huaja, të mësonin gjuhën lokale. Në rastin e misionarëve arbëreshë, gjuha ishte e njohur. Kjo vërteton pa asnjë pikë dyshimi se banorët e Himarës nuk ishin katolikë, përndryshe, nuk do të ishte i nevojshëm misioni. Bëhet, njëkohësisht, i qartë edhe dallimi mes kishave, të cilin duhet ta themi shkoqur. Po ashtu, nuk u tha se ka një ndryshim mes Peshkopit të Durrësit dhe Vikarit Papnor të Himarës, tituj të cilët mori Catanalo më 1693, dhe Mitropolitit të Janinës, autoriteti tradicional dhe i ligjshëm kishtar nga i cili varej Himara në po atë vit.
Le t’u hedhim, ndërkohë, një sy ca dokumenteve të mëvonshme të vitit 1759 që lidhen me këtë temë. Në dokumentet e Arkivit të Politikës së Jashtme të Perandorisë Ruse, ruhen 4 dokumente që lidhen me këtë zonë. Në dokumentin nr. 1 (Gregory Arsh, Rusia dhe Pashallëqet e Epirit, 1759-1831, dokumente nga arkivat e Rusisë, Athinë 2007, fq. 35-36), himarjotët dërgojnë dy të besuar të tyre që të bisedojnë me Ministrin e Jashtëm të Rusisë në Stamboll. Këtyre u japin edhe një letër drejtuar Perandorisë së Madhërishme Ruse (sic.), së cilës i komunikojnë se “nëpërmjet kësaj letre dëshirojmë t’ju sigurojnë për nënshtrimin me dëshirë dhe të vullnetshëm të një populli që deri tani shquhet për shërbimet e tij ndaj të tretëve, dhe i cili do ta kishte edhe më shumë për lavdi që të jepte jetën e tij për një shtet që ka të njëjtin besim me të”. Duket haptazi se, teksa misioni bazilian është aktiv në Himarë, vendasit gjetiu deklarojnë se janë ortodoksë…. Ndërsa në dokumentin nr. 4 (po aty, fq. 40-42), përfaqësuesit e Himarës bëjnë një përshkrim të historisë e vendit dhe të trimërive të tyre në beteja. Nga ky dokument, citojmë: “Republika e Venedikut …. gjithmonë i shpërblente familjet më të rëndësishme me pensione të veçanta, me qëllim që të ruante zellin e tyre dhe të siguronte përgjithmonë mundësinë e rekrutimit të çetave”. Ajo që deduktojmë nga këto dokumente është se himarjotët ishin tejet pragmatistë, elastikë dhe mendjehapur ndaj realitetit praktik të jetës së përditshme, marrëveshjet e tyre ishin të qëndrueshme apo fluide, sa dhe siç i diktonte nevoja. Nuk ishin të lidhur pazgjidhshmërisht me asnjë pushtet politik dhe, siç duket, deklarimi i besimit ishte mjet në aleancat e tyre me botën përreth.
Në artikujt e këtyre ditëve lexuam shpesh se “kisha e Dhërmiut është kishë katolike e ritit ortodoks”. Kjo, në fakt, mbeti në fjalë, sepse në formë të dokumentuar, askush nuk solli ndonjë argument. Informacione mbi kohën, themeluesit dhe ndërtuesit e tempullit të Shën Athanasit, nuk kemi. I vetmi dokument që na mbërrin gjendet në botimin e Theofan Popës Mbishkrime kishtare në Shqipëri, fq. 297-298, dhe është një mbishkrim në prothesis, vendi ku përgatitet buka dhe vera, para se të shndërrohen në Trup dhe Gjak të Krishtit. Mbishkrimi (i paraqitur në foto) përkthyer në shqip thotë: “Dedë, Nikolo Lekas, Dhimo, Thodhora, Nikolo, Dedë dhe të bijtë e tyre, Gjini, Kokali”. Katër germat e fundit janë data: 1671. Sipas Popës, me mendimin e të cilit bashkohemi, mbishkrimi i përket një periudhe të afërt me ndërtimin e tempullit. Personat që përmenden ndoshta janë dhe kontribuuesit më të mëdhenj në ndërtimin e tempullit, pasi është krejt normale që emrat e dhuruesve të vendosen në këtë pjesë të tempullit. Gjuha e shkrimit është greqishtja. Këtu mbetet në fuqi tradita bizantine, e cila përdor greqishten si gjuhë të adhurimit në kishë, dhe si gjuhë të teksteve fetare, pasi për miletin e rumëve kjo është gjuha e ligjshme e lejuar nga Porta e Lartë. Pse ndodh që, në një kohë kur himarjotët janë konvertuar në katolikë, përdorin greqishten si shkrim liturgjik? Siç thamë, për misionarët bazilianë ishte shqipja gjuhë e misionit, as latinishtja, as greqishtja, argument mbi të cilin mbështeten fort mëtuesit e katolicizmit të Himarës dhe të tempullit në fjalë.
Ndërkohë, tempulli i Shën Athanasit ndodhej në një fshat i cili sot i përket besimit ortodoks, ku nuk rezulton të ketë asnjë shpirt katolik. Tempulli ndodhet edhe mes 18 tempujsh të tjerë ortodoksë (sipas një dokumenti të vitit 1922). Kjo tregon se, me gjithë përpjekjet e misionit bazilian, në Himarë nuk u arrit të ndërtohej një Kishë (bashkësi) e qëndrueshme katolike e ritit bizantin. Po ashtu, duke e parë nga ana e kundërt, nëse Shën Athanasi është tempull katolik, po të tjerët rreth e rrotull, ç’janë? Nëse e gjithë zona pohoi katolicizmin, të gjithë tempujt e tjerë të mëvonshëm duhet të jenë katolikë…
Duke pasur parasysh sa më sipër, të pohosh se Himara është katolike, është një e vërtetë e nevojshme, e fabrikuar prej pushtetit që flet me majën e matrapikut, apo akademizmave që flasin nga podiume autoritare, për të justifikuar arbitraren. Duket sikur në këtë vend nuk udhëheq arsyeja, por forca, dhe kur forca ndjehet e kërcënuar, atëherë qeveris barbaria. Në fund, nga gjithë ky gërshet barbarie dhe budallallëku, i humburi më i madh është… Nilo Catalano.
Pas-historia
Në kohët e sotme, mosmarrëveshjet që ndanë dikur Kishën e Krishtit janë zgjidhur në nivel teologjik, duke hapur rrugën për bashkimin praktik të kishave dhe sheshimin e ndryshimeve. Ndërkohë, mes të krishterëve të Shqipërisë, këto ndryshime nuk kanë lënë shenja të thella, as kanë ngritur ndonjëherë pengesa që nuk lejojnë komunikimin mes komuniteteve. Duke shprehur mes tyre frymën e bashkëpunimit, Kisha Katolike e Shqipërisë dhe KOASh kanë nënshkruar edhe një marrëveshje, në të cilën përmendet specifikisht varrosja një herë e mirë e prozelitizmit mes kishave, duke e konsideruar uniatizmin si të papërshtatshëm për kohët e sotshme.
Kësisoj, në realitetin shqiptar mirëkuptimi mes të krishterëve është krejtësisht në përputhje me ligjet dhe Ungjillin, dhe ngritja e një përmendoreje për nder të atë Nilo Catalano-s, për të kujtuar kontributin e tij në dobi të gjuhës shqipe do të ishte, mendojmë ne, vepër e përkrahur edhe nga të krishterët ortodoksë të Shqipërisë. Misionit të tij, sa lidhet me gjuhën dhe kulturën, nuk i ndryshojmë asnjë presje, madje mbështesim pa asnjë hezitim gjithë sa janë thënë më parë nga të tjerë. Emri dhe figura e Catalano-s nuk ishte nevoja të molepseshin me epitetet që u thanë dhe veprat fyese që u kryen ndaj ortodoksëve shqiptarë, apo me histori rrënimesh, hapje varresh, eshtrash dhe zhvarrosjesh.
Lexuam dje frazën sarkastike se “kisha e Shën Thanasit do të rilindë”. Sot, fatkeqësisht, pamë gërmadhat e mbetura, teksa tempulli ishte shembur natën. E padëgjuar kjo që nga koha e Diktaturës së Proletariatit. Si do të vijë rilindja, duke shtërzyer mbi rrënoja? Me çfarë fytyre? Me çfarë autoriteti dhe prej kujt? Nëse do të investojë shteti, si do të bëhet kjo, për sa kohë shteti është laik dhe taksapaguesit e tij duhet të miratojnë një veprim të tillë. Kurse trualli i tempullit është, ligjërisht, pronë e KOASh, dhe, siç thotë ligji, prona është e paprekshme, pavarësisht e kujt. Nëse do të investohet nga ndonje orgatizëm tjetër, përsëri, mbi cilën pronë dhe me miratimin e kujt? As përfaqësuesit lokalë, as pushteti qendror nuk i përmendën këto “çikërrima” ligjore! E kthyen Nilo Catalano-n, nga një simbol të gjuhës dhe kulturës, në një sinonim të arrogancës shtetërore dhe të shpërfilljes ligjore.
Për ortodoksët, Kisha janë besimtarët, jo tempulli, vendi ku mblidhen është tempulli, shtëpia e tyre shpirtërore. Kur cenohet tempulli i tyre, është cenuar jo garazhi, por shtëpia. Për Kishën tempulli nuk është me vlera vetëm atëherë kur u përgjigjet disa shijeve të caktuara estetike, apo moshës së mureve. Tempulli është vendi ku kryhen Sakramentet, të cilat, për ata që besojnë në to, janë të shenjta dhe të shtrenjta. Vallë, a nuk duhet t’i dijë këto katoliku i vërtetë? Matanë kësaj, dhunimi i objekteve fetare është dhunim i lirisë së njeriut për të jetuar i lirë, të drejta të cilat shteti dhe shoqëria ka detyrë t’i mbrojë. Ndërtim pa leje? Vërtetë, të ishte kjo arsyeja…?!
(er.nu/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)