Pjesa e tetëmbëdhjetë
Publikohet historia e panjohur e ruses Taisa Batkina (Pisha), me origjinë nga Tula e Rusisë, fëmija e tretë e një familje shumë të varfër fshatare, e cila mbeti jetim që në moshë fare të vogël, pasi i ati humbi jetën gjatë punës në një nga galeritë e qymyrgurit që ndodheshin në rrethinat e Tula-s, ku ai punonte si minator, (pak kohë pasi i kishte shpëtuar arrestimit, i akuzuar për “mbështetje të armiqve të popullit”) dhe ajo u rrit me vështirësi të mëdha ekonomike, pasi qyteti i tyre vazhdonte të ishte nën bombardimin e forcave gjermane, që kishin arritur deri në afërsi të Kurskut. Diplomimi i Taisës në fakultetin e Kimisë, pranë Universitetit ‘Lomonosov’ të Moskës, ku ajo u njoh dhe u martua me studentin shqiptar, Gaqo Pisha, me origjinë nga qyteti i Korçës, i cili asokohe studionte në fakultetin e Filozofisë së Moskës dhe të dy së bashku në vitin 1957, u kthyen në Shqipëri, bashkë me djalin e vogël të porsalindur, Sasha dhe filluan jetën në qytetin e Tiranës, ku Taisa u emërua si pedagoge e Kimisë në Universitetin Shtetëror të Tiranës, ndërsa Gaqo, në katedrën e marksizëm-leninizmit, ku ata punuan deri në vitin 1976, kur Sigurimi i Shtetit me akuza të montuara, e arrestoi Taisa Batkina, duke e akuzuar si “agjente të KGB-së sovjetike” dhe e dënoi me 16 vite burg politik, të cilat ajo i vuajti në “Burgun e grave” në Qytetin “Stalin”, nga ku u lirua në vitin 1986, ndërkohë që bashkëshorti, Gaqo Pisha, kishte ndërruar jetë në vitin 1983, nga një sëmundje e rëndë. Historia tragjike e Taisa Batkina (Pisha), nëpër kampet dhe burgjet çnjerëzore të regjimit komunist të Enver Hoxhës, ku ajo kaloi një dekadë të jetës së saj, së bashku me shumë bashkatdhetarë nga ish-Bashkimi Sovjetik, apo vende të tjera të Evropës Lindore, vjen nëpërmjet kujtimeve të saja, të botuara në një libër me titull “Shpresuam dhe mbijetuam”, kujtime të cilat, i biri i saj, Aleksandër Pisha, ia ka ofruar me dashamirësi për botim, në Memorie.al
Shpresuam dhe mbijetuam
I’a kushtoj kujtimit të ndritshëm të bashkëshortit tim, GAQO PISHA
Ky është libër kujtimesh. Në të dua të rrëfej për jetën time dhe të shoqeve të mia, grave sovjetike, që provuan burgun për disa vite vetëm sepse morën guximin dhe u martuan e lidhën fatin e tyre me atë te studentëve shqiptarë. Burgu ishte pjesë e GULAG-ut të madh në vendin e vogël ballkanik, Shqipëri, ku për shumë vite sundoi regjimi gjakësor komunist i Enver Hoxhës, që ishte nxënës besnik i Stalinit dhe vazhdues i kauzës së tij.
Nëpërmjet këtij libri do të doja që çdokush të mësonte për provat çnjerëzore që përjetuam ne dhe për vitet e tmerrshme qe kaluam në burgjet shqiptare, vetëm sepse… dashuruam! Dhe që askush dhe kurrë të mos harrojë, ç’është totalitarizmi, despotizmi dhe ç’pasoja sjell me vete ky sistem.
Jeta në burg, pa ndihma nga jashtë
Jeta në burg pa ndihmën nga jashtë ishte shumë e vështirë. Gratë që nuk punonin merrnin racionin e bukës, një supë kreshme dhe çaj pa sheqer. Pará s’kishte që të blinin diçka në dyqan. Uria nuk na shqitej. Drejtoria nuk po vendoste dot kush ishim ne, shqiptare apo të huaja. Kjo pyetje qëndronte edhe para gjyqit. Kam shkruar për këtë. Edhe në punë nuk na çonin, edhe shtesë ushqimi nuk na jepnin. Uria e përhershme i detyroi disa nga gratë tona, midis tyre edhe Natashën, t’i kërkonin punë drejtorit të kampit. Puna e lehtë brenda kampit nuk ishte për ne, që ishim kthyer në “armiq të popullit”. Drejtori i kampit i mbushi mendjen Natashës dhe Zojës të mos dilnin në punë në fushë, se kjo punë s’ishte për krahët e tyre. Por ato ngulën këmbë; u dukej se mund të bënin ende pak punë dhe të fitonin diçka. Atëherë i nisën në fushë me shoqet. Puna atje ishte e padurueshme për ne. Na paguanin qindarka, vetëm po të realizonim normën 100 për qind. Kuptohet, për ne kjo ishte e paarritshme. Ato që punonin, ushqeheshin më mirë, megjithatë ne ktheheshim nga arat të sfilitura. Pas pak kohësh, për Natashën puna në fushë përfundoi me një krizë të rëndë ulçeroze. Kriza i filloi në mbrëmje vonë, ajo ngeli në cep të dhomës, ulur në dysheme, e thyer më dysh, por… nuk nxori fjalë apo rënkim nga goja. Nuk donte të na shqetësonte, sepse në mëngjes herët duhej të ngriheshim dhe të shkonim në punë.
Kriza vazhdoi disa ditë, por askush s’deshi të dinte për Natashën. Më në fund i kërkuam komandës ta dërgonte në spital. E shtruan në një spital të qytetit më të afërt, jo në ata të burgut dhe i filluan analizat. Por kur organet vendase të Sigurimit e morën vesh, që e burgosura qe shtruar në spital të zakonshëm, plasi paniku. Ne na mbajtën në izolim të plotë: kur punonim në fushë, s’kishim të drejtë të këmbenim një fjalë me punëtoret me mëditje. Pushtetarët i trembeshin të vërtetës. Kurse Natasha, në dhomë me të tjerë në spital, mund t’u tregonte të gjithëve. U dha urdhër që Natashën ta kthenin menjëherë në kamp. Roja e urdhëroi të sëmurën të ngrihej nga shtrati. Mjeku që e kuronte dhe nuk dinte si qëndronte puna, nisi të kundërshtonte. Natasha ishte në gjendje të rëndë, por mjekut nuk i’a vuri veshin njeri, atë e ngritën dhe e kthyen në kamp. Natasha qëndroi gjatë e sëmurë, e shtruan në infermierinë e kampit, pastaj edhe në spitalin e burgut. Kur u kthye nga spitali, nuk doli më në fushë. E dërguan të punonte në brigadën e ndërtimit. Edhe kjo nuk ishte punë e lehtë. Brigada ngrinte me gurë mure mbështetëse dhe ndërtesa ndihmëse. Gurë të mëdhenj, beton, llaç… të gjitha duheshin ngritur dhe vendosur me duar. Nga puna në fushë kjo ndryshonte, se nuk duhej marshuar 8-10 kilometra çdo ditë dhe dita e punës mbaronte më shpejt. Në kohën e lirë Natasha qëndiste, mbaronte porositë dhe kështu fitonte ndopak ushqim. Kjo punë vazhdoi vite me radhë.
Lajmi i gëzuar për Natashën
Një ditë, gjatë takimit, djali im më tha në vesh: “Nënë, do të të dërgoj ca lekë, 500 prej tyre janë të Natashës”. Kështu nisi ta ndihmonte Natashën familja e saj. Isha shtruar në spitalin e burgut në Tiranë, djali erdhi të më takonte dhe, kur gardiania nuk e kishte mendjen, më tha me zë të ulët, rusisht, se Natashës do t’i shkonin fëmijët ta shihnin. Sa u gëzova! Nuk po më durohej sa të kthehesha në kamp dhe t’i jepja Natashës lajmin e gëzuar. Takimet me të afërmit ishin ngjarjet më të gëzuara, më të shndritshme në burg. Më në fund më urdhëruan të vishesha, më nxorën nga spitali, më futën në arkën metalike majë kamionit dhe më nisën për në kamp. Udhëtim i mundimshëm! Në arkë të merrej fryma, të torturonte etja. Pas afër katër orësh, kamioni ndaloi, arritëm. Mezi dola dhe zbrita, hodha sytë në oborr, pas gardhit me tela. Asnjeri! Ishte shumë vapë. Befas më zunë sytë Natashën. I bëra shenjë me dorë dhe ajo erdhi me vrap te porta. Kjo ishte rreptësisht e ndaluar, por bënte vapë dhe nga ndërtesa e komandës nuk doli njeri, kurse roja ishte larg dhe Natasha rrezikoi. I’a thashë me të shpejtë lajmin e mirë. Ajo u lumturua. Por sa e lumtur ishte ditën, kur për herë të parë i erdhi në takim e bija!
Ishte një ditë e nxehtë vere. Natasha po punonte jashtë portës së kampit, ku po ndërtonin diçka. Vajza erdhi dhe ndaloi para postbllokut. Më tej mund të vazhdoje vetëm i shoqëruar nga gardiani i shërbimit. Prej aty deri te vendi i punës i Natashës ishte gati 200 metra. Por, edhe pse kaq larg, edhe pse pas kaq vite pa u parë, edhe pse Natasha mbante në kokë një kapelë të madhe kashte, veshur me uniformën e burgut që i bënte gratë të ngjanin të gjitha njësoj, Ira menjëherë e njohu nënën e saj. Gratë, që punonin aty pranë në kopsht, e pyetën vajzën se te kush kishte ardhur. Ajo tregoi me gisht Natashën. Të gjitha menduan se ajo gabohej, sepse te Natasha nuk vinte njeri dhe këtë e dinin të gjithë. Por Ira nguli këmbë. Natasha nuk dinte gjë për takimin, nga larg nuk mund ta njihte të bijën dhe u habit pa masë kur i thanë se ka një takim. E lanë të hynte në kamp, pastaj takimi u bë pranë portës; takim i mbarsur me gëzim, hidhërim, gaz dhe lot! Bashkë me Natashën gëzuam edhe ne. Pas këtij takimi të pare, pati edhe të tjerë. Të afërmit e ndihmonin Natashën, kurse ajo ndante gjithçka me plakat fatkeqe, të vetmuara, të cilat edhe më parë i kishte ndihmuar, me sa mundej. Natasha qëndroi në burg plot 11 vjet dhe, pasi i përjetoi dhe i duroi të gjitha, doli më 1986, e liruar nga amnistia dhe u kthye në familjen e saj.
Barbara Haxhihyseni
Jeta na kamp ishte tejet monotone, të gjitha ditët ngjanin me njëra-tjetrën dhe unë nuk e kujtoj dot kur erdhi në kamp Barbara…! Ishte grua shtatlartë, me flokë të errët, rreth 50-55 vjeç. Pjesën më të madhe të kohës ajo e kaloi shtrirë, shpesh e dërgonin në spital. Në fillim pak e njihja, ne thuajse nuk shoqëroheshim me njëra-tjetrën. Në prill 1983, qëlloi të shtroheshim bashkë në spitalin e burgut në Tiranë, në një dhomë. Aty kaluam dhjetë ditë dhe u miqësuam. Barbara këndonte shumë bukur. Gjatë gjithë ditës unë i lutesha të më këndonte diçka dhe ajo ma bënte qejfin. Këndonte arie nga opera dhe opereta, romanca, këngë popullore ruse dhe hungareze. Ishte hungareze. Fati i saj është tragjik. Vinte nga familje komunistësh hungarezë. Gjatë luftës e kishin arrestuar dhe torturuar në burgjet e nazistëve. Ende i dukeshin shenjat e plagëve në trup. Pas luftës e kishin caktuar të punonte në diplomaci. Disa vite kishte shërbyer në Egjipt, pastaj e dërguan në Shqipëri, në ambasadën hungareze. Në Shqipëri Barbara, vajza gazmore, që i pëlqente shumë të këndonte dhe kërcente, u njoh me një violinist shqiptar. Pas njëfarë kohe, me gjithë kundërshtimet e autoriteteve shqiptare dhe hungareze, u martua me të. Barbara mori nënshtetësinë shqiptare. Kuptohet, menjëherë e liruan nga ambasada hungareze. Ndaj saj mbajtën qëndrim mosbesues pala shqiptare dhe ajo hungareze. Fëmijë nuk kishin. Bënin jetë të vështirë nga ana materiale; Barbara nuk punonte, përpiqej të krijonte në shtëpi kushte normale jetese. Shkonin shumë mirë me njëri-tjetrin, por ja që për hallet ishte vetëm fillimi. U sëmur burri i Barbarës. Pësoi një çrregullim nervor. E shoqja u kujdesua me të gjitha mundësitë për të. Sëmundja zgjati shumë, nganjëherë e nxirrnin nga spitali, por sërish e shtronin… në spitalin psikiatrik. Mirëpo sigurimi shqiptar s’donte të dinte për sëmundjen e burrit, për asgjë s’donte të dinte.
Arrestimi i Barbarës
Në listën e gjatë të spiuneve, mungonte një hungareze. Gjatë një keqësimi të radhës të sëmundjes së Fatosit (kështu quhej burri i Barbarës), kur ai ishte i shtruar në spital, të shoqen e arrestuan. E paditën për spiunazh. Këtë radhë e rrahin dhe e torturojnë fashistë të tjerë, shokët e saj të partisë komuniste, veçse jo në Hungari, por në Shqipëri. Barbara nuk i duroi dot të gjitha këto. Disa herë në gjendje të rëndë, me kriza zemre, me çrregullime nervore, e shtronin në spital, e kuronin disi dhe sërish nisnin ta detyronin të pranonte. Më në fund e dënuan me 14 vjet burgim dhe sërish e shtruan në spital. Tani sëmundjeve të saj iu shtua edhe një tjetër diagnozë e rëndë: kancer i lëkurës. E operuan, i bënë rreze dhe… e sollën në kamp. Burri i sëmurë rëndë i Barbarës, që ishte mësuar t’i vinte e shoqja çdo ditë, u shqetësua shumë. Merret me mend, askush nuk i tregoi për arrestimin e gruas. Fatosi u arratis nga spitali dhe në shtëpi mësoi nga njerëzit e tij për fatin e së shoqes. Po atë mbrëmje vari veten. Barbarës nuk i thanë gjë për vdekjen e të shoqit. Ajo qe e bindur se e kishin arrestuar dhe izoluar, sepse duke qenë punonjëse e ambasadës, dinte shumë gjëra për marrëdhëniet midis vendeve të kampit socialist, veçanërisht gjatë periudhës së prishjes së këtyre marrëdhënieve. Ajo dinte edhe shumë të fshehta të tjera, nga ato që pala shqiptare nuk donte të bëheshin për fjalë.
Barbarës nuk i treguan për vetëvrasjen e bashkëshortit!
Nga jashtë vinin fjalë, se burri i Barbarës kishte bërë vetëvrasje, por askush nuk e mori guximin t’i tregonte për këtë gruas fatkeqe. Ajo jetonte me shumë vështirësi në kamp. Nuk i vinte njeri, nuk e ndihmonte njeri. S’kishte, kush të vinte. Ajo ishte pothuajse e uritur. Ç’është e vërteta, nganjëherë i jepnin pak ushqim më tepër, si e sëmurë që ishte dhe shpesh e dërgonin në spital. Me gjithë egërsinë e pashoqe, autoritetet përpiqeshin të shmangnin çdo rast, që mund të përfundonte me vdekje, veçanërisht për të huajt; i trembeshin opinionit shoqëror dhe atij ndërkombëtar. Në Hungari, natyrisht, e dinin për fatin e Barbarës, por qeveria hungareze nuk lëvizi as gishtin për ta ndihmuar bashkatdhetaren, për ta liruar nga burgu. Barbara në pamje dukej e dobët, e dërrmuar nga rrethanat, nga burgu, uria… Por, në të vërtetë, mbahej e fortë. Besimi i palëkundur, se do të kthehej në shtëpi, do të vijojë jetën me bashkëshortin e dashur, i jepte forca. Ajo luftoi me vendosmëri për jetën dhe e mposhti kancerin. Më kujtohet dita kur në dhomën e spitalit të burgut hyri infermierja dhe iu drejtua fytyrëqeshur Barbarës: “Analizat të kanë dalë mirë. Biopsia është negative!” Por përpara e priste një provë tjetër; e thirrën në komandë dhe e njoftuan për vdekjen tragjike të të shoqit, i thanë se apartamenti, me orenditë dhe plaçkat brenda, ishte mbyllur dhe vulosur. Barbara u dëshpërua; u shembën të gjitha ëndrrat dhe shpresat, u zhduk shtysa, që e ndihmonte të mbijetonte. Gratë u përpoqën ta përkrahin, ta nxirrnin nga gjendja e depresionit. Dhe ajo pak nga pak sikur e mori veten.
Pas njëfarë kohe dikush i vuri syrin shtëpisë së Barbarës dhe i ofroi një shumë të vogël të hollash. Barbara, e uritur, e dërrmuar nga sëmundjet, pranoi. E çuan në shtëpi, e lanë të merrte një pjesë të gjërave vetjake dhe ia futën paratë në llogari. Barbara ishte njeri bujar. Gjëja e parë që bëri, pasi mori paratë e shtëpisë, organizoi ceremoni mortore në kujtim të bashkëshortit fatkeq. Nuk u kursye. U përpoq të falënderonte të gjitha ato, që e kishin ndihmuar dhe të ndihmonte ata që kishin nevojë për ndihmë. Shumë shpejt paratë u sosën dhe nisi sërish jeta e zakonshme e burgut. Barbara më kishte treguar shumë gjëra për ngjarjet e vitit 1956 në Hungari; si ishte fshehur familja e saj, familje komunistësh të vjetër; për kufomat e ushtarëve sovjetikë të masakruar nga turma e egërsuar; për gjakun e derdhur në rrugët e Budapestit. Barbara u lirua bashkë me ne me amnistinë e vitit 1986. Tani s’kishte ku të banonte. Bashkë me Volën e strehuam në një hotel të kategorisë së tretë. Por, si në mbarë botën, edhe në Shqipëri, gjendja nisi të ndryshojë. Në Bashkimin Sovjetik nisi perestrojka. Qeveria hungareze më në fund u kujtua për Barbarën, ambasada e ndihmoi të kalonte periudhën e vështirë, pastaj edhe të kthehej në atdhe. Burgu e dëmtoi rëndë shëndetin e saj. Me gjithë përpjekjet që bënë në Hungari, për ta ngritur sërish në këmbë, megjithëse e dërguan në spitale kurative, në klinika të mira… nuk e shëruan dot. Barbara vdiq, pasi jetoi me njerëzit e saj… dy vjet.
Ina Shahe
Ina, ishte ndër shoqet e mia më të mira, me të cilat na lidhi jeta në Shqipëri. Ina dhe i shoqi, Engjëlli, ishin njerëz të mirë, të zgjuar, gazmorë; me ta ishte kënaqësi të komunikoje. Më pëlqenin takimet me ata të dy, bisedat e mençura, shakatë, anekdotat, shumë prej të cilave sajoheshin në çast. Fati i familjes së tyre dhe familjes së motrës së Engjëllit ishte një tjetër dëshmi e gjallë e krimeve të regjimit të Enver Hoxhës. Të gjithë jetën në Shqipëri ata e kaluan dhe punuan ndershmërisht në qytetin, që mbante emrin e Stalinit (emri i tij i vjetër: Kuçovë). Engjëllin e mbanin për inxhinierin mekanik më të mirë për pajisjet e naftës. Inxhiniere mekanike ishte edhe Ina. Të dy kishin mbaruar institutin e naftës në Moskë. Në vitin 1960, i shoqi i motrës së Engjëllit, admirali (Teme Sejko), u akuzua për spiunazh në shërbim të Greqisë dhe pas një procesi të bujshëm, u pushkatua. E kam përmendur më lart, që Hrushovi kishte qenë kundër kësaj akuze dhe kërkoi që çështja të rishikohej në komandën e Paktit të Varshavës, por Enveri nuk pranoi; kishte frikë, se hetimi do të nxirrte kotësinë e kësaj padie. Por kjo është temë tjetër, për të, me siguri, është shkruar në Shqipëri, nuk e di. Unë shkruaj për ato që kam parë dhe di vetë. Familja e admiralit u internua në Berat, qytet mes maleve, në qendër të Shqipërisë. E shoqja u sëmur me çrregullim nervor dhe nuk mund të punonte. Prindërit e ndihmuan të rriste fëmijët. Engjëlli nuk mundej as ta shihte të motrën; në Shqipëri kjo përbënte rrezik, mund të të përndiqnin, madje edhe në burg mund të përfundoje, por ndihmonte nënën e tij, kurse nëna të bijën.
E kam përmendur më herët që Revolucioni i Madh Kulturor, që shpërtheu në vitin 1966 në Kinë, preku edhe Shqipërinë, ku nisën të vinin në jetë shumë nga ato që ndodhnin në Kinë. Në vend u ashpërsuan përndjekjet, nisën gjurmimet, veçanërisht ndaj intelektualëve. Në teatrin e operës u hoqën nga repertori të gjitha veprat e kompozitorëve të huaj. Në Teatrin Kombëtar të dramës, teatër me tradita mjaft të mira të klasicizmit dhe me trupë të shkëlqyer, nisën të përgatisin dramën kineze “Muri i madh i pakalueshëm”. Muret e shtëpive në rrugë dhe ndërmarrje u mbushën me “dacibao”, (fletë-rrufe), ku kritikohej gjithçka. Në këtë periudhë, diku në vitet 1968-1969, nisi në ‘Qytetin Stalin’ përndjekja e përligjur nga lart ndaj Engjëllit. Në qytet çdo ditë varnin fletë-rrufe me metra të gjata, ku Engjëllin e shanin për mendjemadhësi, vetëbesim të tepruar, sjellje për kapadaiu, për egoizëm, dembelizëm, amoralitet dhe të tjera mëkate gjithfarë. Po këto akuza përmbante edhe shkrimi në gazetën lokale; emrin e tij e përmendnin në çdo mbledhje kolektivi. Pati në qytet edhe burra të guximshëm, që i dolën në mbrojtje, shkruanin përgënjeshtrime. Në qytet Engjëllin e donin për punën e shkëlqyer, për vetëmohimin dhe besnikërinë. Ai kishte një sërë propozimesh racionalizuese, kishte marrë pjesë në projektimin dhe montimin e linjave të ndryshme, pajisjeve, për të kishin shkruar gazetat. E donin Engjëllin edhe për karakterin gazmor, ndershmërinë dhe fisnikërinë. Por këtyre guximtarëve shumë shpejt ua mbyllën gojën.
Në atë kohë ne jetonim në Berat, jo shumë larg ‘Qytetit Stalin’. Unë lexova në gazetë shkrimin kundër Engjëllit dhe vajta në shtëpinë e tyre. Gjendja në shtëpi ishte shumë e rëndë. Engjëlli qe shtrirë në divan, me fytyrë nga muri dhe nuk fliste me njeri. Askush s’dinte të thoshte se si do të mbaronte kjo histori, veçse mendonin më të keqen. Kjo përndjekje e egër zgjati një muaj. Pastaj Engjëllin e përjashtuan nga partia dhe e caktuan në punë tjetër. Pas njëfarë kohe e kthyen sërish në punën e mëparshme; dijet dhe aftësitë e tij në punë ishin ende të nevojshme. Por hallet nuk mbaruan me kaq. Enver Hoxha, diktatori gjakësor, dinak e i pabesë, gjithmonë ka kërkuar të shkatërrojë edhe familjet e atyre, që, për një arsye apo një tjetër, i qëronte nga rruga. Veçanërisht kujdesej të shkatërronte fëmijët e tyre, duke parashikuar tek ata armiqtë e mundshëm. Shembuj të tillë në Shqipëri ka pasur shumë. Do t’ju tregoj për ato që di vetë. Djemtë e admiralit të pushkatuar, nipat e Engjëllit, u rritën të mençur, të mirë. Djali më i vogël, Sokoli, pasi përfundoi shërbimin ushtarak, punoi në kombinatin e tekstileve në Berat. Atje ishte planifikuar paraprakisht çështja e tentativës për djegien e kombinatit. /Memorie.al
