INTERVISTOI BEN ANDONI
Përpjekja më e madhe për një artist është krijimi i individualitetit. Kur shikon koleksionin e punëve tuaja në teknika të ndryshme duket se e keni arritur prej kohësh këtë falë një shikimi të thellë, sistematik dhe tejet të pakompromis. Si ka qenë i gjithë procesi i formimit tek Ju, në kushtet e mungesave reale qoftë të artit bashkëkohor por edhe ballafaqimit artistik me artin modern?
“Individualiteti nuk krijohet duke e kërkuar, ai lind. Shkrimtari, piktori, kompozitori ose e ka ose nuk e ka. Janë të paktë ata që e kanë. Është pjesa më e rëndësishme e një artisti të vërtetë, (që të mos them i madh ose gjeni ). Pjesa tjetër bën pikturë, por bën art të reflektuar. Është një krijimtari që vjen nga jashtë jo nga brenda.
Ajo vepër që vjen nga brenda artistit është e rëndësishme. Ajo që shihet në Ekspozitë është se veprat më ndiqnin mua dhe jo unë veprat. Tërë jetën më kanë ndjekur nga pas imazhe. Unë vetëm sa i kam materializuar. Ka një mendim të gabuar për njohuritë dhe kontaktet mbi artin modern në atë periudhë. Çdo gjë këtu deri më 1972 bëhej si në B.S.
Në Rusi koleksionet e artit modern ishin të ekspozuara dhe shiheshin si nga artistët ashtu dhe nga publiku, si në Muzeun “Tretjakov” në Leningrad ashtu dhe në atë Pushkin në Moskë. Kritikoheshin por lejoheshin të shiheshin. Asnjëherë nuk u ndaluan. Nuk flas për Poloninë apo Çekosllovakinë, ku artistët vazhdonin edhe të punonin si donin .
Këtu, librat, monografitë, enciklopeditë ishin si në Bibliotekën Kombëtare dhe në atë të Institutit të Arteve. Mund edhe të porosisje. Unë i njihja të gjithë, bile Van Gogun me veshin e prerë me fasho e kisha kopjuar nga kartolina me vaj dhe e kisha varur në mur . Në Shtator 1978 , para arrestimit me konfiskuan një libër në postë, që erdhi nga Parisi.
Letërsinë e lexonim, filmat i shihnim . Gjithë problemi është si e sheh botën TI. Unë u formova nga primitiviteti Shqiptar dhe Ballkanik, këtë e ktheva në art modern . Kjo është aftësi personale. Vizatoja edhe shumë mirë”.
Periudha e burgosjes është koha që jeta juaj u nda realisht në dy pjesë. Si mbijetuat shpirtërisht, lidhur me artin, në mungesën totale të shprehjes së lirisë?
“Besoj se nëse je vërtet, nuk mund të ndryshosh, nuk mund të thyhesh. Artisti fallco i pavërtetë, që e ka artin si profesion, por jo si predikim; ndërron sipas periudhave, sipas pushteteve, sipas porosive. Ai i përshtatet urdhrave, situatave për të mbijetuar .
Kurse një artist i vërtetë i SHENJUAR , është i pandryshueshëm. Ajo periudhë është e paharruar për mua: që nga 1973 deri më Gusht 1991, kur u rehabilitova. Megjithatë më bën të vuaj akoma fakti që babai vdiq kur isha në Spaç, që u bëra keq motrave, vëllait , mamasë. Kjo bëri që të vendos kufij të përcaktuar qartë me atë të të tjerëve Mbijetova vetëm duke imagjinuar dhe akumuluar. Dhe, çuditërisht erdhi periudha (filloi që më 1989) që u ula të punoj prapë dhe motivet sikur derdheshin, nuk i përmbaja më dot .
Me sa duket nuk ka asnjë forcë të mbysë inkoshiencën. Ajo është kalaja që nuk dorëzohet kurrë. Një artist i vërtetë nuk jeton për vetveten, por të kryejë, të plotësojë misionin e tij. Këtë po e realizoj në kondita shumë të vështira, në një vend me trashëgimi orientale”.
Simbolika e punës dhe figurinës suaj të zakonshme ka një karakter shumë parak ballkanik. Në atë formë mund të gjesh një linjë që e lidh më së shumti historinë e hershme të gjithë kontinentit dhe më gjerë. Pse kjo esencë figure është kaq e thellë në shprehjen tuaj artistike?
“Arti modern u zgjua nga goditjet që vinin nga shpellat . Pasi arti në një periudhë 4 mijë vjeçare u end duke kërkuar perfeksionin në Antikitet, Mesjetë, Rilindje, tha se po kthehem njëherë mbrapsht, po futem aty nga kam dalë për herë të parë, në shpellë. Ishin dy shpella, ajo reale : ARTI PRIMITIV; dhe në shpellën e subkoshiencës: ARTI SURREAL .
Dhe u gjet spontaniteti dhe inkoshienti . Tërë arti modern përshkohet nga inkoshienca , kërkimi brenda qenies së artistit. Dhe unë këtë bëra: vizatova hunj, furka, bucela , kunguj, gurrë, vrima, trarë, re , guna , bakëre ,sita , saçë , qymyrë , thasë , lëkurë , qirinj, opinga , kambana , pazare , poçe , zjarre, jevga , sëpata , cfurqe etj. … I futa në kazanin e rakisë dhe pikë-pikë nxora esencën . Kjo është vepra ime . E ruaj këtë thesar edhe sikur të jap jetën”.
Ju shpreheni në disa gjini arti. Sa mendoni se e ndihmojnë ato njëra-tjetrën në procesin e krijimit?
“Shprehja në disa gjini bën që ta zbërthej objektin, temën plotësisht . Të gjithë piktorët modernë kanë qenë intelektualë të vërtetë. Se nuk mund të jetë ndryshe. Po jap një shembull, në Ekspozitë kam një pune me tempera ‘VARREZAT’, e bërë më 1964 . Kam dhe një artikull botuar në ‘MONUMENTET 1992-1999’, ‘STUDIM MBI ELEMENTET TE ARKITEKTURES FUNERALE MYSLYMANE NE SHQIPERINE E MESME’. Pra i kam studiuar me detaje, i kam njohur mirë, pastaj i kam pikturuar. Ose artikulli në ‘MONUMENTET 2004’, ‘MASKAKOMIKE DHE TRAGJIKE NE GUR DHE METAL’.
Kam shume artikuj të botuar për artin popullor. Pra i jam futur njohjes në thellësi, pastaj lirshëm kam vizatuar dhe pikturuar . Po , shprehja në disa gjini arti dhe shkencë ndihmon dhe plotëson, sjell perfeksionin”.
Ku ndjeheni sot më mirë, veç pikturës?
“Përderisa kam punuar në disa fusha pa qenë i detyruar , tregon se jam ndjerë mirë. Veç pikturës kam punuar Arkitekturë, Letërsi, Studime . Dy librat e fundit ‘BETONIZIMI I DEMOKRACISË’ dhe ‘GRAFIKA E REALIZMIT SOCIALIST NË SHQIPËRI’ besoj se janë një kontribut me shumë rëndësi . Por këtu sa më shumë të punosh, aq më shumë armiq do të bësh . M’a kanë nxirë jetën. Dhe vazhdojnë”.
Çfarë e pengon krijimin e një mjedisi artistik më të dobishëm për krijuesit në Shqipëri?
“E pengojnë vetë krijuesit . Kështu është në të gjitha mjediset. Kjo vjen nga teoria e minimalizmit. Orientali kënaqet me pak bile dhe me hiçin . Na ka zotëruar teoria e vetëshkatërrimit. Krijuesit tanë nuk pranojnë tjetër veç vetvetes . Pale pastaj po të ishe krejt tjetër si puna ime . Qetësia vjen me mençurinë dhe te të kuptuarit e vërtetë të jesh perëndimor. Jemi akoma larg. Rolin kryesor e lot dija dhe eksperienca. Këto bëjnë trashëgiminë. Ne kemi pak trashëgimi pozitive, më e shumta është negative. Trashëgimia jonë është orientale mbas 500 vjetësh. Nuk kemi pasur shkolla, muzeume , orkestra, galeri arti, biblioteka, salla koncertesh …asgjë … asgjë…veç hoxhës majë minares, kur Firencen, Romën e kishim aty . Po t’a zgjasje dorën i prekje fare lehtë. I kishim aq afër dhe nuk i njihnim. Në atë kohë Rilindja Italiane ish qendra e botës artistike Ne i kishim më afër se kushdo, por realisht ishim më larg se kushdo. Pa trashëgimi nuk ecet dot përpara. E vetmja gjë e madhe, gjeniale , ishin atelietë e piktorëve ikonografë bizantinë. Ata na shpëtuan, përndryshe do ishim kthyer në shpellat. Unë kam shumë nga surrealizmi i ikonave. Arti popullor dhe arti bizantin më shpëtuan”.
“Retrospektiva” juaj, Ju paraqet, me interesa tepër të larta në art, por edhe me një kërkim të thellë në psikë. A ka në punën tuaj, shprehje të themi inkoshiente?
“Jo a ka?! Tërë ‘RETROSPEKTIVA’ është vepër inkoshiente . Tërë materiali jetësor i pazarit të Korçës, i ikonostaseve futej brenda, bluhej në një mulli gjigand, pastaj
dilte i gatshëm dhe unë çuditërisht, fare lehtësisht, prodhoja dhe vazhdoj të prodhoj akoma. Kam një cikël ‘FSHATI PRIMITIV’ që vazhdoj t’a plotësoj që prej vitit 1964 . Piktura e ‘REALIZMIT SOCIALIST’ është në fakt realizimi i porosive; është ilustrative.
Veprat e shek. XX qoftë abstrakte, por edhe kubiste, surrealiste , ekspresioniste , kanë për bazë kërkimin inkoshient. Unë me kënaqësi bëj edhe portrete edhe peizazhe, pasi ato më çlodhin, më bëjnë mirë, më rikuperojnë se arti inkoshient të konsumon shumë. Ato dhe janë veprat e mia më të rëndësishme”.
Pak për mjedisin kulturor shqiptar: Pse mungojnë qarqet e mirëfilli kulturore në Shqipëri, që të përfaqësonin interesat dhe shprehjet e artistëve të ndryshëm?
“Qarqet kulturore janë rrathët sipërorë të një shoqërie. Bota Perëndimore është në këtë stad zhvillimi sot, sepse ata kuptuan që shoqërinë e çon përpara arti dhe shkenca .
Shkenca e pasuron, kurse arti e kultivon. Çfarë do të ish një shoqëri e pasur me të mira materiale por pa art? Do të ish një trup pa shpirt, e pa ndjenja . Po marr Japonezët. Në koncertin e fundit, Orkestra e Televizionit u paraqit me Brahmsin . E drejtoi një Japonez YOHEI SATO. Me mrekulloi, ish si vizatimet LAVI, një mrekulli dirigjimi . Por Japonezët nuk kanë një Brahms . Ata e dinë këtë, e ndjejnë këtë. Tërë Lindja kopjon Europën. E shihni sa i rëndësishëm është arti? Pa artin, bota do ish e thatë si shkretëtirat. Pas 500 vjet Turqi mos prit qarqe të mirëfillta kulturore . Duhet të kalojnë edhe 500 vjet të tjera që të krijohen”.
Ku e ndjeni më të nevojshme të kërkoni tashmë në art?
“Punoj paralelisht pikture, shkrime. Do doja te punoja edhe arkitekturë, por është e vështirë. Ka një bllokim të menduar mirë, të organizuar. Unë, asnjëherë nuk kam çarë dot”.
(el.sp/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)
