NGA: FATMIRA NIKOLLI*
Artisti italian Michelangelo Pistoletto (1933) ka ardhur për herë ta parë në Shqipëri javën e kaluar. Në “Art House” në Shkodër, ai foli për “Parajsën e tretë” dhe “Rilindjen”, tema në të cilat ndalet edhe në këtë intervistë, ku i propozon njerëzimit një ‘traktat’ për të ardhmen dhe ‘Parajsën e Tretë’. Fitues i ‘Luanit të Artë’ në Bienalen e Venecias dhe një artist me njohje e sukses ndërkombëtar që prej 1960-ës, 83- vjeçari flet për raportet e artit me politikën në kapitalizëm e komunizëm, për projektin me Shqipërinë, artin e tij dhe ekuilibrin mes të ndryshmeve.
-Si mendoni ta krijoni këtë “Parajsë të tretë” të prekshme për njerëzit jo vetëm për artistët?
Koncepti i parajsës është një koncept që lind nga një term. Fjala parajsë vjen nga persishtja antike e do të thotë kopsht i mbrojtur. Ai lindi si nevojë që persianët kishin për të jetuar në shkretëtirë. Ata bënë një zbulim, që duke ngritur mure, arrinin të mblidhnin vesën e natës dhe përmes kësaj të rriteshin pemë dhe kjo krijoi idenë e një mrekullie, që lind nga artifici: mundësia artificiale për të ndërhyrë në natyrë. Ne sot do të provojmë në një moment historik për historinë e njerëzimit, gjendemi duke na u dashur të bëjmë hesapet me këtë parajsë artificiale, që është rritur ngadalë derisa ka ardhur në totalitarizmin e industrisë në kohën tonë. Ne jetojmë tashmë gjithnjë e më shumë në një botë artificiale, që është rritur tepër në 100 vitet e fundit që kur është zbuluar përdorimi i karbonit, naftës. Kjo botë artificiale ku ne jetojmë po i bën dëme të mëdha natyrës. Ndaj po provojmë që toka që duhej të ishte parajsa jonë (e mbrojtur nga atmosfera) por meqë po e shkatërrojmë atmosferën po e shkatërrojmë parajsën nga brenda. Ne po krijojmë shkretëtirën aty ku ishte parajsa. Ndaj “Parajsa e tretë” është mundësia për të përdorur shkencën dhe teknikën, jo për të na larguar nga natyra, por për të na bashkuar me të. Unë kam kërkuar një simbol që mund të prezantojë këtë udhë. Simboli lind nga shenja e infinitit, që përbëhet nga dy rrathë e që është një vijë që kryqëzon veten njëherë. Unë e kam bërë vijën të kryqëzohet dy herë, duke lindur një parajsë e tretë që është në qendër; në mes është bashkimi i natyrës me artificin ose parajsa e ardhshme që duhet të krijojmë. Parajsa e parë ishte ajo e mosdijesmosndërgjegjes, e dyta ishte ajo e dijes dhe tani duhet t’i bashkojmë ato për të krijuar parajsën e ndërgjegjshmërisë. Kjo është një shenjë, që njerëzimi të ketë një të dhënë të programuar ku duhet të shkojmë.
-Cili është projekti juaj me Shqipërinë?
Kam punuar prej kohësh me Adrian Pacin për të bashkuar aktivitet që bëjmë në “Cita del Arte”, një fondacion që kam krijuar ku arti prodhon ndërveprim me sektorë të jetës sociale. Art e politikë, art e ekonomi, arkitekturë, edukim-ku arti të bëhet motor i transformimit të shoqërisë. Kemi krijuar ambasada të “Parajsës së Tretë” me artistë e joartistë nëpër botë, që bashkohen në zhvillimin e përgjegjshmërisë së artit në shoqëri. Adrian Paci ka ardhur për të bashkëpunuar me ne dhe tani më ka ftuar në Shkodër në “Art House”, ku kam folur për këto aktivitete që edhe ai po zhvillon.
-Ju, besoni në fuqinë e artit për të ndryshuar botën. Besoni vërtetë që është e mundur?
Po, sepse arti është krijim. Artisti krijon dhe ajo që bën artisti nëse është i mirë, është diçka e re që nuk ka ekzistuar më parë. Meqë kemi nevojë për të krijuar një botë të re, duke modifikuar transformuar realitetin. Këtu në Shqipëri vërehet në mënyrë të fuqishme pas asbolutizmit të komunizmit se sa e rëndësishme është të ndryshosh gjërat. Edhe t’i ndryshosh gjërat pa e ditur se ç’po bën është e rrezikshme. Duhet kuptuar se ka nevojë për një ekuilibër. Mes forcave diktatoriale dhe anarkisë është demokracia, që është ekuilibri mes dy forcave të kundërta, që nuk mund t’i eliminojmë. Cili është ekuilibri që na duhet ne në botë pas kontrasteve të forta që ka pasur? Problemi që ka krijuar komunizmi nuk është zhdukur. Shohim që ka dhunë të pabesueshme qe vjen nga përdorimi i fuqisë. Ekuilibri vjen duke vënë së bashku të kundërtat në mënyrë të re. Duhet të krijojmë një botë që nuk ekziston, një botë ku nuk eliminohen të kundërtat, po ku të kundërtat duhen për të krijuar një energji të re, që është ajo e ekuilibrit.
-Ju keni lindur në Itali në një kohë ku ishin vetëm Zoti dhe Musolini. Sa ka ndikuar fashizmi i fëmijërisë në artin tuaj?
Kur shkoja në shkollë, kishte besim në Zot dhe në Musolinin, Zoti ishte Musolini dhe Musolini ishte Zoti- kjo qe ideja. Ishte shqetësuese, sepse isha fëmijë dhe shihja që ajo që po ndodhte ishte e kundërta e asaj që propozohej; pra nuk ishte ideja e një të mire të përbashkët. Kishte kontradikta të tmerrshme, erdhi lufta. Në besim thuhet se nuk duhet të vrasësh, pastaj të thonë se për të pasur paqen duhet të vrasësh. Nuk mund të kisha besim te shoqëria, ajo nuk ma mësonte këtë. Njerëzit e tradhtonin atë që thoshin. Aeroplanët e italianëve të Amerikës kalonin dhe na vrisnin me bomba, ndërsa në shtëpi kishim gjermanët që po ashtu na vrisnin, ndaj për mua shoqëria ishte një kontradiktë e madhe. Kur zbulova artin modern, kuptova që nuk më jepte zgjidhje, por më vinte në kushte që t’i kërkoja unë zgjidhjet. Liria absolute që më ofronte arti modern, më impononte që t’i gjeja vetë zgjidhjet. Ndaj në punën time kam kërkuar të dal jashtë asaj shoqërie të tmerrshme. Ndaj kam arritur në procese që kam transformuar shumëçka.
-Siç keni transformuar pasqyrat. Pse jeni marrë shumë me pasqyrat në punët tuaja?
Sepse ajo thotë gjithnjë të vërtetën. E gjeta më në fund. Ajo nuk mund të gënjejnë. Pasqyra është konfigurimi direkt i realitetit.
-Një e vërtetë që ekziston vetëm në çastin e dhënë, vetëm kur e sheh?
Është e vërteta për gjërat. Nuk thotë ndryshe nga ç’sheh. Në pasqyrë kam mësuar të lexoj realitetin, që është i bërë nga relativitete, pasi s’ka asgjë absolute. Imazhet në të janë gjithnjë të ndryshme, nuk është gjithnjë i njëjti imazh; as vetëm komunist, as vetëm fashist. Ajo nuk ka të vërtetën absolute; ka modifikimin e vazhdueshëm të relativitetit. Imazhi që shoh unë ekziston vetëm në atë moment, më pas është një tjetër. Ky relativitet më çon larg nga çdo gjë absolute, që mund të jetë edhe absolutja e religjionit
-Ju njiheni si përfaqësues i “Arte povera”. Në një prej veprave tuaja, ju vini përballë Venerën me një grumbull rreckash. Përse?
Janë dy situata të kundërta, që duke qenë bashkë, krijojnë një fenomen të ri. Rrobat përfaqësojnë fundin e konsumit, një konsumizëm i konsumuar, ajo që është refuzuar, që shoqëria ka arritur deri aty sa ta refuzojë. Por, ato kanë rroba të refuzuara kanë qenë veshje, kanë kaluar tek njerëzimi, i cili është mbuluar me to. Ndërkaq, Venera është nudo prej gjithnjë, prej kohës kur ka lindur ideja e bukurisë që ajo përfaqëson. Pra, është kjo bukuri që kalon disa shekuj dhe vjen përballë këtyre rreckave për t’u dhënë bukuri, i bën të bukura, me ngjyra, rimarrin jetë. Ajo që nuk ndryshon kurrë, arti i jep jetë edhe asaj që duket se nuk do ketë më jetë. Është simbol i rigjenenerimit.
-Ka qenë një kohë në vitet 1960, kur ju vendosët të ndërronit stilin e punë suaj, që tashmë njihej gjithandej, duke krijuar çdo vepër të re ndryshe. Sot kjo njihet si seria e “Oggetti in meno”. Pse e ‘refuzuat’ stilin tuaj dhe a kishit frikë se do ‘humbnit’?
Në vitet 1960 puna ime u bë e njohur në Europë e SHBA dhe ishte asimiluar me Pop Artin. Pop Art ishte përfaqësues i konsumizmit dhe glamurit të tij, por puna ime jo. Puna ime ishte përfaqësim i personit, në respekt të infinitit të tij. M’u tha që duhej të identifikohesha me SHBA-të, që përfaqësonin Pop Artin. Në këtë pikë, unë thashë që nuk heq dorë nga principi im, që është një princip njerëzor dhe jo ‘pop art’. Nëse unë si artist jam bërë një “markë”, nëse sistemi imperialist i konsumizmit më përdor si markë, për të xhiruar paranë apo ndonjë formë tjetër që nuk varet nga unë, po që më bën mua të varur prej tyre si sistem, unë iki nga ky sistem. Unë bëra atëherë “Oggetti in meno” që janë seri punësh të ndryshme nga njëra-tjetra, për të cilat nuk mund të thuhej më se kjo njihet që është një punë e Pistolettos, sepse ishte si një ekspozitë kolektive e bërë nga një njeri i vetëm. Ishte zhbërje e ‘markës’ individuale.
-Kishit frikë se duke zhbërë ‘markën’ do humbte Pistoletto? Që mbase nuk do i pëlqenit më publikut?
Liria absolute e artistit duhet patjetër. Nuk jemi më artistë të 800-ës që ilustronin konceptin e pallatit e fesë. Artisti u bë i lirë dhe autonom. Por kjo liri u përdor nga sistemi kapitalist për ta bërë prezantues të liberalizmit kapitalist. Ndaj, prodhimi i artistit bëhej përfaqësues i sistemit. Unë ika për të shpëtuar autonominë e artit, nuk kisha frikë nga asgjë përveç konsumizmit. Kisha frikë se puna ime do i shërbente sistemit, autonomia e artit nuk është shërbim, sepse shërbimi e autonomia janë dy gjëra të ndryshme. Artisti nuk do të përfaqësojë sistemin, por bëhet padashur përfaqësues i tij, përmes ‘përvetësimit’ të punëve nga sistemi. Sistemi solli liberizmin e prodhimit dhe me të arritëm në një sistem financiar, që është i dëmshëm për shoqërinë e unë nuk dua ta përfaqësoj këtë sistem.
-Cilat janë raportet mes artistit, artit dhe politikës, sepse refuzimi i atij sistemi është edhe refuzim i politikës?
Po, padyshim. Politika është çelësi i raporteve mes njerëzve. Nëse politika e kupton që arti propozon një ndryshim ekonomik e politik, mirë, por unë nuk dua të ndryshoj shoqërinë e të mos ndryshohem nga shoqëria. Arti im duhet ta ndryshojë shoqërinë e nëse e arrij këtë, ruaj autonominë dhe rëndësinë e artit. Nëse nuk ndryshoj shoqërinë, ajo ndryshon artin tim. Edhe nëse nuk e dua këtë. Unë bëj art dhe ai bëhet përfaqësues i diçkaje tjetër, që nuk është liria ime. Sistemi komunist me forcë bën që të ti të përfaqësosh atë që sistemi do. Ndërsa në sistemin kapitalist, është liria absolute, që është simbol i kapitalizmit. Indirekt, ty të ndodh njësoj si në sistemin komunist, bëhesh përfaqësues i sistemit (atij kapitalist); sepse nuk të detyrojnë, por të blejnë.
-Pra, nuk mund t’i shpëtosh përdorimit nga sistemet politike?
Ndaj, ajo që dua unë, është që arti ta ndryshojë shoqërinë, atë komuniste e atë kapitaliste. Elementët duhet të krijojnë një situatë të re, që ekziston nëse arti e bën të ekzistojë përmes raportit me shoqërinë, jo një art i izoluar, por që hyn në venat e shoqërisë. Ndaj nuk bën politikë direkt, por krijon raporte mes njerëzve, e mes subjekteve të strukturës sociale, pasi ata angazhohen për të ndryshuar shoqërinë.
-Si do funksionojë ambasada e “Parajsës së tretë”?
Si fillim shpërndahet ideja, që ka një qëllim të përbashkët, ku të kundërtat bashkëpunojnë sepse vetëm nuk bëhet asgjë. Nëse janë dy ka demokraci, një vetëm o është diktator, o është i vënë poshtë. Unë nuk dua të jem asnjëri. Nëse ata që janë dy, bëhen shumë, lind demokracia ku secili ka mundësi të marrë pjesë.
-Kjo ka qenë biseda me kryeministrin e Shqipërisë?
I kam shpjeguar këtë kryeministrit dhe ministres së Kulturës. Ka kuptuar çfarë është ajo që po bëjmë me Adrian Pacin, ndaj me të mendojmë të punojmë për të mos shkuar tek politika, por për ta bërë atë të ndryshojë.
(ed.me/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)
