Nga: Fatmira Nikolli*
Zbulohet një ekzemplar deri tash i panjohur i veprës “Doktrina e Kërshtenë”, të përkthyer nga Pjetër Budi. Dhe jo vetëm ekzemplar i panjohur, por edhe më me interes: një ekzemplar që përmban një fashikull të ndryshëm nga ai që kemi njohur”. Ky njoftim i shtëpisë botuese “Onufri” paralajmëroi botimin dhe nxjerrjen në treg, të hënën e kësaj jave të botimit. “Faqet e panjohura nga vepra e Pjetër Budit (1618-1622)” nga Blerina Suta. Vetë autorja bën me dije se “zbulimi i një ekzemplari të ri të veprës së njohur të Pjetër Budit, ‘Dottrina Christiana’ (1618), në një bibliotekë të Romës, i ndryshëm në një fashikull prej kopjes së njohur, entuziazmoi menjëherë specialistët e fushës”. Sipas saj, burime të paeksploruara deri më tani nga “Reverenda Camera Apostolica” lejuan të rindërtohet faza e veprimtarisë së Budit me 1621-1622, periudhë kur ai punonte në kontakt të ngushtë me shtëpinë botuese “Zanetti”, për botimin e veprave të tjera, “Rituale Romanum” dhe “Speculum Confessionis”. “Jemi munduar të rindërtojmë kronologjinë e përmirësimit dhe të zëvendësimit të fashikullit të parë të veprës ‘Dottrina Christiana’ (1618), para se autori t’ia dhuronte Bibliotekës Apostolike të Vatikanit (janar 1622)”.
Autorja falënderon prof. Matteo Mandala, i cili e ka inkurajuar gjatë kërkimit dhe ka shoqëruar rezultatet e tij me këshilla të vyera metodologjike e po ashtu prof. Ali Xhikun, i cili nuk i kurseu as vërejtjet dhe as ndihmën”.
ZBULIMI
“Gjatë kërkimeve në arkivat dhe biblioteka romane ndeshëm me një kopje deri tani të panjohur të botimit të 1618 të veprës së Budit ‘Dottrina Christiana’, ruajtur pranë bibliotekës “Angelica”, Romë, me indeks O-10-376 . Ajo ç’ka paraqet interes për filologjinë në këtë ekzemplar është fashikulli A editorial, i ndryshëm prej ekzemplarit të BAV-së, të njohur deri tani nga studiuesit”, shkruan Suta, duke vërejtur se gjendemi para faqeve të reja të shkrimit të Budit, me mjaft interes për gjuhësinë shqiptare.
“Vëllimi paraqitet i plotë në strukturën e tij prej fashikujsh dymbëdhjetësh. Në fund të faqes së shtypur gjenden të shënuara fletët e shtypit (A1,A2, A3, A4, A5, A6, që pasojnë në rend alfabetik me fashikujt e tjerë sipas rregullit të tipografive italiane të kohës, nga B, C, D, E, F, G, H, I, K, L, M) 7; dymbëdhjetë fletët e shtypit përmbajnë nga 24 faqe, për një sasi prej 144 fl. dhe 288 faqe; në cepin e djathtë të secilës faqe gjenden të shtypura pa asnjë përjashtim të ashtuquajturat “custodie”/”ruajtëse”, të cilat ruajnë një ose dy rrokjet e para të faqes që pason”.
Suta shënon në libër se: “Fashikulli i parë (A) mund të përshkruhet shkurt si më poshtë – përmban një hyrje të autorit, nga f. 5 në f. 10 dhe pesëmbëdhjetë faqet e para të Doktrinës, nga f. 11 në f. 24; A1 dhe A2 janë njëlloj si në kopjen e Vatikanit; A1.R. është frontespici ndërsa verso-ja është bosh; a2.r. “imprimatur…” mbaron me “in”; a2.v. fillon, siç pritej me “in” dhe mban numrin e faqes 4 (lutje në latinisht për të dyja kopjet); në fund të faqes 4, djathtas gjenden germat “IE” që shënojnë fillimin e faqes në vazhdim; në fol. A3, fillojnë ndryshimet përkundrejt kopjes së Vatikanit: djathtas lart është shënuar numri i faqes (5) në vend të numrit (1) që gjendet në kopjen e Vatikanit; teksti fillon siç pritej me germat “IE” të “Iezus Maria”, të “lajmëruara” në faqen pararendëse dhe jo me rrokjen “TE” të kopjes së Vatikanit; germat e FL. A3 dhe të gjithë fashikullit deri në faqen 24 janë të njëjta me pjesën tjetër të librit; titujt e shënuar në pasqyrën e lëndës në faqet 11 dhe 18 korrespondojnë plotësisht me paragrafët përkatës të tekstit: madhësia e germës është e njëjta me pjesën tjetër të vëllimit.
Ekzemplari i BAV-së paraqet në fakt një kopje evolutive të botimit të shtypshkruar të 1618″, thotë Suta. Ajo shton se nga ana tjetër, kopja e ruajtur pranë bibliotekës “Angelica” duhet të jetë një nga kopjet që dolën prej shtypshkronjës “Zanetti” më 1618 dhe që Budi, siç na thotë vetë, pati nisur pjesërisht në Ballkan para operacionit të zëvendësimit të fletës së parë të shtypit.
ZËVENDËSIMI/HIPOTEZAT
Kronologjia e zëvendësimit të fletës “A” të kopjes së ruajtur në BAV pavarësisht ‘rrëfimit’ për zëvendësimin e “fletës së parë”, Budi shënon në fund të hyrjes së kopjes së Doktrinës të BAV-së datën, e cila nuk gjendet në hyrjen e kopjes së “Angelica”-s, 7 janar 1618. Në këtë mënyrë, koha e botimit të veprës qarkohet në pesë javët që shkojnë nga 7.01.1618 në 14.02.1618, siç vërehet pas fjalës mbyllëse të vëllimit: Gjithatyne qi ta marrënë me e zgjedhunë.
Suta thotë se mund të ngremë hipotezën se Budi kërkonte të justifikonte me mungesën e kohës gabimet e tjera që mbetën në tekst dhe që nuk pati mundësi t’i rishohë. Në të vërtetë, ka shumë mundësi që Budi ta ketë kryer zëvendësimin e “fletës” në fjalë gjatë periudhës së shypjes së dy veprave të tij të tjera “Rituale romanum” dhe “Speculum confessionis”, që të dyja botuar në 1621 po nga shtypshkronja “Zanetti”, e cila tri vite më parë kishte botuar Doktrinën. Njihet me siguri e dhëna se vëllimi ku janë me të njëjtën ballinë “Rituale romanum” dhe “Speculum confessionis” (1621), si dhe “Dottrina Christiana” (1618) iu dhuruan Bibliotekës së Vatikanit më 29 janar 1622, siç shënon dedikimi që gjendet në frontespicet e të dyja vëllimeve.
Sipas Blerina Sutës, kjo na jep të drejtën të supozojmë se kufiri ante quem i zëvendësimit të “fletës së parë” të Doktrinës është pikërisht kjo datë, 29 janar 1622. “Është e qartë që fati i kopjes së veprës ‘Dottrina Christiana”, dhuruar BAV-së, është i lidhur ngushtë me fatin e veprave të vitit 1621, për të cilat Budi po përpiqej me shumë mundim, siç dihet nga shënimet e lëna në to prej tij”. “Nga ana tjetër – shton ajo – falë disa dokumenteve arkivore të ‘Cameraapostolica vaticana’, patëm mundësi të rindërtojmë, nga njëra anë etapat e botimit të veprave të vitit 1621, deri në ditët që i paraprinë dërgimit të tyre në Ballkan. Mes tyre gjendet dhe dokumenti që justifikon shpenzimet për botimin e librave, që mban datën 24 dhjetor 1621, në të cilin ndeshemi edhe me një shënim, në dukje autograf, të Budit: “io don pietro Budi vescovo Sapatense e Sardanense qui supra manu propria”. Një përqasje profesionale me kaligrafinë e dedikimeve të kopjeve të Vatikanit, që mbajnë datën 29 janar 1622 mund të hedhë dritë mbi këtë çështje. Puna ishte e mbyllur përfundimisht në datën 23 janar të vitit 1622, kur u autorizua pagesa në favor të tij në sasinë prej 30 skudesh për transportimin e librave të shtypura me urdhër të Shejtnisë së tij (“Stampati per ordine di sua Santità”) në “trojet e të pafeve”. Pra, Budi i mbyll llogaritë para së të organizojë dërgesën e librave në Ballkan, vetëm pak ditë para aktit të dhurimit të kopjeve në Bibliotekën e Vatikanit. Ky fakt vërteton kufirin kohor ante quem që theksuam më lart. Dokumente të tjera arkivore të së njëjtës periudhë na lejojnë të rindërtojmë rrugëtimin e botimit të këtyre veprave dhe marrëdhëniet e vendosura mes Budit, botuesit Zanetti dhe Vatikanit: në to flitet për “Carta e stamperia dello Specchio di Confessione e Rituale romano stampato in lingua albanese di ordine di Sua San(ti)tà (“letër shtypi për veprat ‘Pasqyra e t’rrëfyemit’ dhe ‘Rituali romak’ botuar në gjuhën shqipe me urdhër të Shejtnisë së tij Papës”).
MAJ-DHJETOR 1621
Gjatë periudhës maj-dhjetor 1621 gjenden dokumente që flasin për pagesa të kryera nga Selia e Shenjtë në emër të tipografisë “Eredes Bartolomeo Zanetti” për shtypjen, lidhjen dhe shpërndarjen e dy veprave në gjuhën shqipe, përkthyer nga imzot Budi. Suta nënvizon se megjithëse mund të gjenden të tjera dokumente të ngjashme, vështirë se mund të ndryshojë caku ‘post quem’, që mendojmë se i përket pranverës të vitit 1621. Nga ana tjetër, në të njëjtën periudhë Selia e Shenjtë i bën disa pagesa vetë Budit “per la cura che ha di far stampare il modo di Confessare in lingua albanese” (“për kujdesin që po i bën botimit të mënyrës së rrëfimit në gjuhën shqipe”). Sipas Sutës, këto të dhëna i shtojnë një element tjetër të nevojshëm kritikës filologjike: pa dyshim që përkujdesja për redaktimin gjatë shtypshkrimit dhe raportet me botuesin mbaheshin prej Budit vetë. Këto të dhëna vërtetojnë hipotezën se Budi ka qenë vazhdimisht i pranishëm në ofiçinën e shtypshkronjës “Zanetti”, dhe kuptohet se, me shumë gjasë, kopja e veprës ‘Dottrina Christiana’, e ruajtur pranë BAV-së është një kopje e prekur pjesërisht prej autorit në muajt nga maji i 1621-shit në janar të 1622-shit, pikërisht ndërsa vlonte puna për shtypjen e dy veprave të tjera në shtypshkronjën “Zanetti”. Kjo hipotezë gjen mbështetje dhe në tipin e germës së përdorur në shtypjen e fletës “A” të kopjes së BAV-së, e njëjtë me tipin dhe madhësinë e germës së përdorur në shtypjen e veprave “Speculum confessionis” dhe “Rituale romanum”. Një arsyetim i fundit: ndërsa për dy veprat e vitit 1621 gjenden gjurmë arkivore të pagesave për shtypshkrimin, në asnjë dokument nuk gjejmë të dhëna për ‘qortim’ të Doktrinës. Kjo na çon të përjashtojmë mundësinë e porositjes nga ana e autorit të një botimi të dytë të të veprës së 1618-s dhe na bën të mendojmë se me shumë gjasë autori ka ndërhyrë në një kopje të vetme, pikërisht në atë që i dhuroi BAV-së. Ky variant i veprës paraqet një rast ‘sui generis’ nga pikëpamja e evoluimit të tekstit, kryer në tipografi të paktën tre vite pas shtypshkrimit të saj. Nuk përjashtohet mundësia që një ndërhyrje e tillë nga ana e Budit të jetë ndërmarrë pas emërimit të tij ipeshkv i Sapës dhe i Sardës, më 10 korrik 1621, duke dashur të japë ato të dhëna për veten që i njohim nga hyrja e famshme e kopjes së BAV-së.
(ma.ar/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)
